Home / پانل آزاد / شوون و لوون ژن یارسانی لە مەێان سیاسەت

شوون و لوون ژن یارسانی لە مەێان سیاسەت

یارسان مدیا
‏12‏.05‏.2020

خوەندنەوەێگی ئەکادیمی ئەڕا شوون و لوون ژن یارسانی لە بوار سیاسیا

نوویسەر: حشمەت خوسرەوی

پێش وەتن:

Heshmat Khosrawi

ساڵەێل فرەێگە چالاک نەوین ژنەێل یارسانی لە مەێان سیاسەت هویر و زەینم وەل خوەێا سەرگەرم کردیەس ،لە حاڵێکا وە پاێ قسەێل کەسەێل کارناس ژنەێل لەوڵاتەێل پێشکەفتگ لە رێ بەشدارییان لە پروسەێ سیاسی جەنگ پوست رابەری ، هاوبەشی سیاسی، بەشداری لەپروسەی بڕیاردان و هەمیچ هاوسانی جندری یا رەگەزی کەن . گەرد تەمام ئیانەیچە هەمراێ ژنەێل لە وڵاتەێل پیشکەفتگ ئەڕا مافەێل فرەترێگ لە بوار سیاسی و ئکونومی تەقالا کەن . وەختێگ کەفمە هویر کەیس ژنەێل یارسان ، پرسیارەێل فرەێگ وە ناو زەینما خوتورە کەێت و فرە جار پەنا بەم ئەڕا ترمەێل یا چمکەێل زانست سیاسی یا تئورییەێل زەمان زانکۆ ئەڕا ئەوە سەوەو یا مەمەرەێل دویرەوکەفتن ژنەێل جامەێ یارسان لە بوار سیاسیا حالی بووم. جاروبار لە سەر نوڕینەێل ئایین یاری یا جامەێ یارسان وردەو بووم و لەوەر خوەموە هوویشم خو ئایین یاری ک باوەڕێ وە نوڕیین ئنسان مەحوەری، ئازادیخوازی، پلورالیزم ، رەدەوکردن دەسەڵات ، گەڕیان وەدویای حەقیقەت وکار مینەوانی یا لێکولینەس چوەس ک ژنەێلی جوور ژنەێل شونەێل ترەگ خوەیان لە قەرەێ سیاسەت نیەن؟ هەڵبەت ئیە وەو مانا نیە ک هوویچ ژنێکی یارسانی هامێتەی سیاسەت نەویەس یا کار و بار سیاسی ئەنجام نەیایویت. ئەمانێ ژمارەێ ئەو کەسەێلە ک لە چل ساڵ وەرین تا ئێرەنگە جوور چالاک سیاسی کار کردوین فرە کەمن ،لە حاڵێکدا جامەێ یارسان لە دەیەێ ٢٠٠٠ زایینی وەیلاوە خاون رێکخراوگەێل سیاسی و ئەنجومەنەێل فەرەهەنگی بیەس و تا ئیسەیجە هەر بەردەوامن. تا شونیکێج هەڵەوگەردیەد ئەڕا لاێ ئایین یاری راسە ک لە ناو کەڵامەێل یاری فرە وە کەمی باس لە پەێوەندی بەین دین و سیاسەت کریاس ،وەلێ ئیە وەو مانا نیە ک ئایین یاری دەلیل بەشدار نەوین ژنەێل یارسانی لە مەێان سیاسەت بوود. تا شونێک من پەێجور بیمەس تەنیا بەیتێگ ک باس لە چمک سیاسەت لە ئایین یاری کەێت، بەیتێگە کە تایوەتە وە فەرمایشتەکان شێخ ئەمیر ک هوویشێد:

” مێردان نەترسان چەی سیاسەتە                                   مەردەن یاران چوین قویتەی بەتە”

لەیوا توێنێم بوینیمن ک سیاسەت یەێ زانست سەخت و پڕ لە پرسیارەێل دژوار و پێچواوپێچە و ئەگەر کەسێک لە فورموڵەێل سیاسەت حالی نەووت دووچار گیچەڵەێل فرەێگ بوود و کەسەێل ترەگ توێنن وە ئاسانی لە گەمەێ شەترەنج سیاسی لە لیت بوەنوەێ. ئیە وەو ماناسە ک چالاک نەوین ژنەێل یارسانی لەی مەێانە ،توێنێد لە بوارەگەێل جوراوجوور جێ باس و شیەوکردن بوود. هەر وەی بوونەوە ، لە رێ ئی مەتلەوە خوازم لە نوڕیین زانست سیاسی و وە پشت بەسان وەو چەن چمک تا ترم ئەکادیمی ئی گیچەڵە تاوتوی بکەم. باسێگی لەیوا فرە هەوەجەس چوینکە جامەێ یارسان وە بێ بەشداری چالاکانەێ نیمەی کومەڵگە واتە ژنەێل نیەتوێنێد وە ئاسانی وە ئامانجەێل یا مافەێل سیاسی خوەێ بڕەسێت. ئەڕا حالی بین لەی کەیسە و شەوق خستنە سەر دەلیل چالاک نەووین ژنەێل لە بوار سیاسەت باێەس پشت بوەسیم وەو چەن ترم زانستی لە چوارچوو دیسپلین زانست سیاسیا. شایەت من وەی کارمە نەتوینم تەمام فاکتورەکان ئی گیچەڵە دەس نیشان بکەم و فرەتر هەوەجە وە لێکوڵینەوەی مەێدانی لە ئاست بەرز ئەکادیمی هەس ک هـمێدوارم لە ئایندەیا ئی دەروەچە ئەڕا کار مینەوانی یا لێکوڵین لەی باوەتوە واز بوود.

وشەگەێل کلیدی: بەشداری سیاسی(Political Participation), دووچەوەکی (Discrimination), تواناسازی یا کارامە (Empowerment), جامەێ سیاسی(Political Society)

بەشداری ژنەێل یارسانی لە پرۆسەی سیاسی(Background)

جێ وەتنە ٤٠ ساڵ وەر لە ئیسە یەکمین رێکخراو سیاسی و نزامی جامەێ یارسان جوور ڕێکخراوەێل ترەگ کورد لە سەر دەس پیاگەێل ئاینی، کەسەێل خاون هژموونی کۆمەڵایەتی وەلێ کەم سەواد لە باشوور کوردسان هاتە ناو دەردویر سیاسی ئەو وەخت کۆمەڵگەێ کوردسان. فرە جێ حالی بینە ک بەش فرەێگ لە چالاکەێل سیاسی ئەو وەخت کورد رووژهەڵات و لەناویچیان کوردەێل یارسانی لە وەر دەلیلەێل سیاسی، کۆمەڵگەێ ئکونومی(Socio-economi) و فرە دەلیل ترەگ نەتوانستنە بوون وە خاون خوەندەواری فرەتر. ئەمانێ هەر جورێگ بوود یەکمین سازمان سیاسی یارسانی لە سەر دەس پیاگەێل دامەزریاس و لەراسیا تەمام کاروبارەێلچی لەو ماوە کەمە ئەزنەو وە لایەن پیاگەێلوە جێوەجێ کریاس. هەلبەت ئی کارە، تەنتا تاێوەت وە جامەێ یارسان لەدەیشت وڵات نەویەس. ئەگەر وە شێوەی بابەتیانە بنوڕیمە مەسەڵەگە لەیوا دوینیم ک زوورم رێکخراوگەێل سیاسی رووژهەڵات کوردسان نە تەنیا لە چل ساڵ وەرین ،بەڵکە تا ئیسەیچە وەلیا بوود ، کەسەێل کلیدی یا نوخبەگەێل سیاسی و رابەرەکانین لە پیاگەێل پێکهاتیەس. یانێ هویر پیاگ سالاری وە سەر بەرنامەگەێل سیاسیانوە وە خاسی دیارە. شاێەت بازە کەسێک بوویشن دموکراتەکان، کومەڵەکان، پەکەکە و پژاک و پارتەێل رووژئاواێ کوردسان ناکەفنە ناو ئی کاتاگورییوە. راسە کۆمەلە نەخش وەرچەوێگ لە بەشداری ژنەێل لە مەێان سیاسی و نزامی داشتیەس یا پەکەکە وپژاک وپارتەێل رووژئاواێ کوردسانیش و تەنانەت دموکراتەکانیش تا رادەێک مەێان ئەڕا بەشداری ژنەێل لە بوارەێل سیاسی و سەروازی ودیپلوماسی واز کردنەس ،وەلێ تا نوویسان ئی خەتەێلە قسەێ ئاخر ها لە لاێ پیاگەێل سیاسی. هاوردن ئەو نمونەگەێلە و لکاننێ وە کەیس ژنەێل یارسانی ئەڕا ئەوەسە ک بزانیم دەردویر سیاسی کوردسان و رێکخراوەگەێلی وە چوو شێوەێک گەرد گیچەڵ ژنەێل هەڵسوبنیش کردنەس یا مەسەڵەێ ژنەێل چەنێگ ئەڕا حزب کوردی گرنگی دێرێت. جێ وەتنە کە قوناخ دووێم چالاکی سیاسی یارسانیەیل دەیشت وڵات هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ پروسەێگ ک لەشون رمیان و کیش ومات بین ( جامەێ جونبش ئەهل حەق) لە سەرەتاگەێل دەیەی ١٩٨٠. پروسەێ دووێم لە ئوروودگای رومادیە یا کەمپ ئەلتاش سەر وە شار رومادی لە ١٢٠ کیلومتری روژئاواێ بەغدا دەسوەپێکەێد. لەراسیا، ئی پرۆسە لەساڵ ١٩٨٦ یا ١٩٨٧ دەسوەپێکەێت وتا رمیان حکوومەت بەعس عەراق لە ساڵ ٢٠٠٣ درێژە کیشێت. جێ باسە یارسانیەێل نیشتەجێ ئەو وەخت کەمپ ئەلتاش خاون هوویچ رێکخریاگ سیاسی یا فەرهەنگی تاێوەت وە یارسان نەوین و چالاکەێل یارسانی خوەیان لە ناو حزب و سازمانەێل سەرانسەری و کوردسانی تاریف کریان و دیسکورس یارسانی یا مافەێل سیاسی و فەرهەنگی جامەێ یارسان لە بەرنامەێ هوویچ کام لەو سازمانەێلە باس نەکریایوی. بەشێگ لە یارسانیەکان دابەش بووین وە سەر دموکرات، بەشێک کومەڵە، بەشێک تر موجاهدین خەڵق، یەێ کوت تریان سەلتەنەت تەڵەب، بەشێک تریان سەر وە خیڵ سەردار جاف و بەشێک تریش بێ لایەن بین. واتە ئەو کەسەێلە بین کە باوەڕیان وەوە بی ک ئایەم باێەس دەس بگرێ وە کەڵاو خوەێوە ئەڕا ئەوە وا نەوەێتەێ. لە ناو تەمام ئی سازمانەێلە ک لە بان ئاماژە وەپێان کریا ، ژنەێل یارسانی فرە وە کەمی بەشداری لە چالاکەییەێل سیاسی کردیان. هەر چەن ساختار کەمپ ئەلتاش ، ساختار و بنەواێگی ئەشاێری ، مەزهەبی و دویاکەفتگ داشت ،وەلێ فرە جێ پرسیارە ک چ جووری بی ژنەێل ناوچەگەوێل ترەگ ک زوورمیان لە مەڵبەند جاف بین ئاسانتر هاتنە ناو مەێان سیاسی تا ژنەێل یارسانی ک هوویچ قەێد و بەندێگی مەزهەبی لە نوایان نەویەس.؟ لە حاڵێکا دویەتەێل وژنەێل شونەکان تر لە حاڵ و رووژێکا هاتنە ناو پرۆسەێ سیاسی ک مەڵاگەێل سەلەفی و وەهابی رووژانە لە رێ مزگفتەکانوە بەشداری ژن لەو چالاکییەێلە ک وە لایەن حزبەێل سیاسیوە سازکریا، وە حەرام زانستن. گەرد تەمام ئی راستیەێلە، چەندین دویەت و ژن یارسانی لە ژێر چەتر رێکخراوگەێل کوردسانی خەریک کار وبار سیاسی بین ،ئەمانێ کارەکانیان هوویچ پەێوەندییک وەل جامەێ یارسان یا ئایین یاری نەیاشت و فرەتر لە ژێر شوئارەێل نەتەوایەتی، سوسیالیستی و کومنیستی، سەلتەنەت تەڵەبی و موجاهدین گەرایی کارەێل خوەیان بردنە نوا. لەێرە جێ خوەیە ک ئاماژە وە نەخش حزب دموکرات کوردسان ئێران ورێکخراوگەێل ژنان ولاوان سەر وە حزب ناوبریاگ بکەیمن ک نەخش وەرچەووێگ داشتن لە دروسکردن دەردویر یا فەزاێ سیاسی ئەڕا ژنەێل دانیشتگ کەمپ ئەلتاش ک هەڵبەت ژنەێل یارسانیش بەشێگ لەو پروسە بینەس. لە ناو ژنەێل فرە چالاک یارسانی لە ئردووگای ئەلتاش ناو کەسێک جوور میم (مەلەک مامەدی) هوویچ وەخت لەویر نیەچووت. جێ باسە میم مەلەک یەکمین ژن یارسانی و چالاک سیاسی کۆمەڵە بی کە ئەڕا یەکمجار لە دیرۆک ژن یارسانی و ژنەێل دانیشتگ ئەلتاش توانست بێ هوویچ ترس و گرفتێگ لە بان سەکوەکەێ کومەڵە بچووتە پشت میکرۆفۆن و وەرانوەر وە سەدان نەفەر لە بارەێ گیجەڵ یا گرفتەێل ژن سوخەنڕانی بکەێت. من بەش وە حاڵ خوەم چالاکیەێل میم مەلەک جوور دەستپێک لە ژیان سیاسی و چالاکیەێل ژن یارسانی لە ئردوودگاێ رومادیە زانم. سوخنرانیەێل میم مەلەک لەو دەورو زەمانە وە ئەنازەێ سوخنرانیەێل ئیسەێ زانکوەکان لە بوار مەسەڵەی جندر یا هاوسانی بەین ژن و پیاگ کارگەری لە شون خوەێ وەجێهیشیە.

هەر ئەچنەو باێتوە ، قوناخ سێهم چالاکی سیاسی ژنەێل یارسانی هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ سالگەێل دەیەی ٢٠٠٠ زایینی وەیلاوە. جێ باسە لە شون ساڵگەێل فرەێگ لە راکت بین یا بێدەنگ بین سازمان سیاسی تاێوەت وە جامەێ یارسان، چالاکەێل سیاسی و مەدەنی یارسانی وە هاتنیان ئەڕا وڵاتەێل روژژئاوای وەتاێوەت ئسکاندیناڤی ،چالاکییەێل فەرهەنگی خوەیان دەسوەپێکردن. لەساڵ ٢٠٠٧ جارێک ترەگ سازمانێگی سیاسی تاێوەت وە جامەێ یارسان لە ژێر ناو ( جونبش دموکراتیک یارسان) لە دەیشت وڵات دامەزریا و لە شوون سێ ساڵ واتە لەساڵ ٢٠١٠ یچ سازمان ترێگ وە ناو ( یاریکورد) هاتە ناو مەێان سیاسی. جێ باسە لە شون چەن ساڵێگ ئەو دوو حزبە لە یەێ کونگرەێ هاوبەش لە سوئد خوەیان هەڵوەشاننوە و لە جێەکەێ ( سازمان دموکراتیک یارسان) دامەزرانن.

وەختێگ چیمنوە دویاوە و نوڕیمە نەخش ژنەێل یارسان لە بەین ساڵگەێل ٢٠٠٧ تا ٢٠٢٠ فرە وە کەمی ژمارەێ چالاکەێل ژن یارسانی دوینیمن. ئیە لە حاڵێکدا لە بەرنامەێ سیاسی سازمانگەێل یارسانی فرە وە رووشنی دگان وە هاوسانی سیاسی، کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و تا ئاخر کریاس. واتە لە هوویچ شونێکی ئەو بەرنامەگەێلە ناوینیت ک مادەێگ یا پاراگرافێگ گەرد مافەێل سیاسی یا حقوقی ژنەێل یارسانی جوور نموونە هاوپەێکی نەیاشتویت. وەلێ چوەس ک ژنەێل یارسانی ئەسپ خوەیان لە مەێان سیاسەت تاونایەن؟ چشتێک ک فرەتر جێ تەفرەنجە ئەوەسە ک چ جوورە ژن یارسانی تەنانەت لە قەڕن ٢١و لە ساڵ ٢٠٢٠ و هەمیچ لە سیستم دموکراتیک و ئونیک یا بێ وێنەی سیاسی وڵاتەێل رووژئاوایی وەتاێوەت سکاندیناڤی ، لە کار و بار سیاسی بێبەشن؟ ئایا چ جوورە فاکتوور یا دەلیلەێلێک ها لەپشت بەشدار نەویین ژن یارسانی لە سانەێ سیاسی؟ ئایا مەسەڵەگە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ دووچەوەکی، دەردویر سایکولوژی، دەردویر کۆمەڵگەێ ئکونومی، دەردویر سیاسی یا مەسەڵەی کارامە یا تواناسازی لە پروسەێ سیاسی؟

ئیسە لەیوا دیارە ک ئەرا حالی بین لە لاینگەێل نارووشن ئی گیچەڵە و پەێاکردن جواو ئەڕا پرسیارەێل سیاسیمان باێەس پەنا بوەیمە ترمەێل ئەکادیمی و باسەگەمان بخەیمە ناو چوارچوو یەێ باس تئوری.

دەردویرەێل جوورواجوور لە پروسەێ بەشداری سیاسی لە چوارچوو شیەوکردن تئوری:

دەردویر سایکۆلۆژی (Psychological Environment)

وەپاێ قسەێ کەسەێل کارناس ،بەشداری سیاسی هەر تاکێک لە کۆمەڵگە هەڵەوگەردیەت لاێ هەوەجە یا پێویستیەێل رەوانی هەر تاکێک ک وە چ لەونێگ وەخت و تەنیایی خوەیان پڕەو بکەن. ئیە وەو ماناسە ک هەر تاکێک باێەس دەردویر رەوانی خوەێ وە جوورێگ لە جورەکان دامەزرێنێت. هەر وەخت کەسێک لە پروسەێ سیاسەتدا بەشداری کەێت ، ئەو کەسە نە تەنیا توێنێد تواناییەێل و کارامەیی خوەێ پێشبخەێت ،بەڵکە لە رێ دامەزرانن پێڵ پەێوەندی وەل کەسەێل ترەگ، خوەێ لە دەس تەنیایی رزگار کەێت. لە هەر کۆمەڵگەێک تەمام کەسەکان ئەلاقە وە کار سیاسی نەێرن. بازە کەسێک فرە وە مەیل گەرمییوە هامێتەێ کار و بار سیاسی بوون و کەسانێکیش پەێا بوون ک شاێەت هوویچ ئەڵاقەێگ وە کار سیاسی نەیاشتوین. دەلیل ئی تەوفیرە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ نوڕیین ڕەوانی کەسەکان ،چوینکە وە پاێ لێکولینەوەی زانستی، دەردویر ڕەوانی ئایەمەگان لە سەر بنەواێ زەینیەتی ئەو کەسەێلە فورم گرێت. یانێ هەر کەسێک لە سەر بنەواێ مەیل، خوازیاری وتواناییەێل خوەێ پێشکەفێت ولەیوا گەرد کار و بارەێل جورواجوور هامێتە بوود. لە نوڕیین دەروینناسیوە ،فرە کەس هان لە سەر ئەو باوەڕە ک پیاگەێل فرەتر لە ژنەێل گەرد مەسەڵەی سیاسەت سەروکار دێرن یا خاستر گەرد سیاسەت ئاشتی کردنەس.

دەردویر کۆمەڵایەتی- ئکونومی (Socio-Economi Environment)

کارناسەێل بوار زانست سیاسی زووی تا ئیسە سەرگەرم ئەوەن ک بزانن چ پەێوەندییک لە بەین بەشداری سیاسی تاکەکان کۆمەڵگە و دەردویر کۆمەڵایەتی و ئوکنوومی هەس. ئەنجام برێک لە لێکولینەوەگەێل سیاسی باس لەوە کەن کە لە بەین ئەو دوو چمکە واتە فاکتور کۆمەڵایەتی و ئکنومی پەێوەندی راستەوخوێک هەس. وەماناێگ شەفافتر، زەمانێک تاکەکان سەرگەرم چالاکییەێل سیاسی یا فانکشنەێل یا کردارەێل سیاسین ، ئەو وەخت فاکتورەێل کۆمەڵایەتی و ئکنومی توێنێد فرە لە سەر کارکرد یا پرفورمانس کەسەکان کارگەری دێرێت. ئەڕا وێنە ،گورانکارییەێل (Variables)کۆمەلایەتی و ئکونومی لە وێنەی خوەندەواری، کار، مەێاخڵ، تەمەن، باوەڕ، رەگەز، قەومیەت، مەزەو، جنسیەت و شون زنەی بەشێک لەو فاکتورەێلنە ک توێنن وە شێوەی راستەوخۆ لە سەر دەردویر یا زنەی ئنسانەکان کارگەری داشتویت. لەلاێک تر، بەشداری سیاسی ئەو کەسەێلە ک خاون خوەندەواری فرەتر و کار خاسترن یا کەسانێگ کە پیشینە یا وەرین سیاسی دێرن یا وە شێوەی دڵخواز لە ناو رێکخراوگەێل مەدەنی کار کەن، فرەترە. ئەمانێ نیەوت لە هویرمان بچووت ک فرە جار بەشداری کۆمەڵایەتی و ئکونومی کەساکەکان لە روی فەرهەنگ ، ئەرزشەێل کۆمەڵایەتی و گرفتەێل ترەگ ناو کۆمەڵگە تەوفیر بکەێت. هەر وەی خاترە شاێەت لەپرۆسەی گورانکارییەکان ناو کۆمەڵگە، گورانکاری وە سەر ئەو فاکتورەێلیچە باێت کە لە بان شیەو کریانەس.

دەردویر سیاسی (Political Environment)

یەکیک لەو دەردوێرەێلە ک لە زنەی سیاسی تاکەکان ناو کۆمەڵگە کارگەری وەرچەووێگ دێرێت مەسەڵەێ دەردویر سیاسیە. فاکتورەێل یەی دەردوێر سیاسی پێکهاتیەس لە : سیستم سازمان یا حزب سیاسی، سیستم هەڵوژاردن، کەرەستەگەێل تەبلیقاتی یا پروپاگەندەێ سیاسی، میزان یا ئاست نوگەرایی، شارسازی، کارگەری ئیدولوژی، رەوشەنگەریی لە بەین مەردم، کەڵک وەرگرتن لە تکنیک وتکنولوژی سەردەم ک هاوپا گەرد گورانکارییەێل کۆمەڵگە چودە نوا و باێەس تاکەکان ناو کومەڵگە لە بوارەێل دەس نیشان کریاگ ،خوەیان تازە بکەنوە. هەر وەی بۆنەوە، ئایەم توێنێد بویشێد ک حزب سیاسی گەوراترین یا گەپترین ئەکتورە ئەڕا کار ئاسانی و سازکردن زەمینە یا دەردویر ئەڕا بەشداری لە پرۆسەی سیاسی لە کۆمەڵگە. لەلایك ترەگ، تەبلیقات و کەمپین یا چالاکی هەڵوژاردن یەکێک لە دەروەچەێل و کوڵەکەگەێل بنەڕەتی هەر سازمان سیاسییگە وە مەبەس هاندان دەنگدەرەێل ئەڕا بەشداریکردنیان لە سیاسەت. لە ولاتەێل پێشکەفتگ جوور ئسکاندیناڤی ،بەشداری سیاسی یەێ مەسەڵەی جەوهەری وبنەڕەتیە و پەێوەندی راستەوخوێگ وە گەرد حزوور دموکراسی و نوگەرایی لە بوارەێل جوراوجوور کۆمەڵگە دێرێت. ئەمانێ لە جامەێ سونەتی وکڵاسیک یا دویاکەفتگ، دەوڵەت وسیاسەت جوور گیچەڵ یا گرفت نوخبەگەێل سنوردارکریاگ حەساو ئەڕاێ کریەت.

ئیسە ئەگەر گیچەڵ ژن یارسانی بخەیمە ناو چوارچوو هەرکام وە چمکەێل باسکریاگ لە بان شایەت یەکیک لە مەمەرەێل یا دەلیلەێل بەشداری نەکردن بەش زوورم ژن یارسانی لەبوار سیاسەت لە نوڕیین سایکولوژییەوە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ نەویین ئەلاقە وە سیاسەت یا سەرگەرم بینیان وەل کاروبارەێل ترەگ ک شاێەت لە روی زەینیەتیوە لەیوا هویرەو بکەن ک ئەوان توێنن دویر لە جەنجاڵ سیاسەت وەخت ئازاد خوەیان وەل چشتگەێل سەرف بکەن ک خوەیان هەوەجە وەپێ دێرن یا وەلیا راحەت ترن. یا شاێەت ئەسڵەن لە بنج وبناوانوە سیاسەت وە کار خوەیان نەزانن ،بەڵکوو وە کار و وەزیفەێ پیاگەێل بزاننەێ. وەکوڵێ ئتماڵ دێڕێت قسەێ کەسەێل کارناس لەو دەروەچوە راس لە ئاو دەرباێت ک پیاگەێل فرەتر لە ژنگەێل خوەیان دەن لە قەرەێ سیاسەت. ئەگەریچ لە دەروەچ یا نوڕیین کومەڵایەتی – ئوکنومیوە ئی گیچەڵە تاوتوی بکەیم شاێەت فاکتورەێل کار و مەێاخڵ، خوەندەواری بەرز، مەسەڵەی جندر یا رەگەزی ، وەرین یا پیشینەی سیاسی و دەردویرێگ کە لە ناویا زنەی کەن کارگەری داشتویت لە باوەت چالاک نەوین ژنەێل یارسانی لە بوار سیاسیا. لە گشتێ حەساوتر فاکتور دەردویر سیاسی توێنێد یەکیک وە دەلیلەێل بنەڕەتی بەشدار نەوین یا دویروکەفتن ژنەێل لە بوار سیاسەتدا بوود. ئی فاکتورە وەو بوونەوە جێ باس و تەفرەنجە چوینکە باس لە کانکشن یا پەێوەندی بەین بەشداری تاکەکان لە سیاسەت وەل فاکتورەێل یا کارکرد سیستم رێکخراوگەێل سیاسی و کەرەستەگەێل وەردەس رێکخراوەکان گەردبەردەنگەێل کەێت. ئەڕا وێنە ئەگەر ئەوە هەس ک سازمانەێل سیاسی جامەێ یارسان تا هێمان یا ئێرەنگە نەتوێنستوین یا ئیمکان ئەوە نەیاشتوین ک بەشێگ لەو فاکتورەێلە کە بوود وە دەلیل بەشداری تاکەکان وەتاێوەت ژنەێل لە کار و بار سیاسی ، ئامادە بکەن.

مەکانیزم وچارەسەری:

لەی بەشە لە بابەتەکەمان تیەمە سەر بەش دژوار یا سەختێک ئەویش مەکانیزم یا چارەسەرییە ئەڕا کەیس شیەوکریاگ. هەر ئەو جورێگە لە باس وەرین ئاماژە کردیم ئەڕا ناسین تەمام لاینگەێل پەێوەس وە چالاک نەوین ژنەێل یارسانی لە سیاسەتا هەوەجە وە کار زانستی و ئەکادیمی مەێدانی یا وەروڵاو دیریمن. ئەمانێ، وەێرە خوازم ئەگەر وە کوڵییچ بوود چەن خالێگ جوور چارەسەری ئەڕا گیچەڵ ژن یارسانی و مەسەڵەێ ئامادەکردنیان ئەڕا ناو سیاسەت تاوتوی بکەم. من دڵنیام ک فرە رێ چارەگەێل خاستر وئاسانتریچ ئەڕا ئی کەیسە هەس ،وەلێ من لە ئەنجام دەیان سائەت خوەندنەوە و سالگەێل فرەێگ سەرەوریجکە وەی قەناعەتە رەسیمە ک بەشێک وە گرفت یا دەلیل بەشدارینەکردن ژنەێل جامەێ یارسان هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ ئەو فاکتورەێلە ک لەیەووەر باسیان کردیم . لە ئەنجام حالی بین لەو فاکتورەێلە ک چمکەێل بنەڕەتی ئی خوەندنەوە تەکادیمیە بین، وە هەوەجەێ زانم سێ مەسەڵەێ گرنگ جوور بەشێگ وە مەکانیزمەێل چارەسەری ئەڕا کەیس ژنەێل یارسانی بخەمە وەرچەوو بەردەنگەێل یا موخاتبەێل مەتڵەوەگەم:

ژن یارسانی لە ناو جامەێ سیاسیا

ئەگەر وەشێوەی بابەتیانە و زانستیانە بنوڕیمە حزوور و بەشداری ژنەێل یارسانی لە کاروبارەێل سیاسی لە ناو جامەێ یارسان و رێکخراوگەێل ساسی ئی کۆمەڵگە لە دەیشت وڵات، ئەو وەخت باێەس لە سەر سێ ترم یا بوار کار ئاسانی ئەڕا بەشداری ژنەێل لەپرۆسەێ سیاسیا بکریەت. فیلسوفێگ جوور ئەرەستوو وەخت خوەێ وەتیا ک لە پەێوەندی وەل تەوفیر یا جیاوازییەێل بەین رەگەز ژن وپیاگ، فرەتر شوون ولوون سروشتی پیاگ بەرجەستە کریاسوە ، ئەمانێ حەساوێگ ئەڕا نەخش ژنەێل نەکریاس. وەلێ ئیمرووژ لە قەڕن ٢١ فرە دژوارە ک ئیمە کەسایەتی و مافەێل ژن لەسەر ئەو بنگە یا تاریفەێ ئەرەستوە ئانالیز بکەیم. هەر وەی بۆنەوە ،سازمانەێل سیاسی و چالاکەێل مەدەنی جامەێ یارسان بایەس کار ئەڕا جێوەجێکردن یا پراکتیزەکردن سێ ترم جەوهەری لە ژیان سیاسی خوەیانا بکەن تا لە رێ ئێ متودوە دەروەچ شایستەسالاری وە قەوڵ ماکس وێبر ئەڕا لاێ ژنەێل جامەێ یارسانی واز بکەێت.

یەکم: بەشداریکردن ژنەێل یارسانی لەپرۆسەی سیاسیا لەرێ کەڵک وەرگرتن لە ماف دەنگدان جوور یەێ ماف گەردوینی و دموکراتیک. ژنەێل یارسانی باێەس ئەو زەینیەتە بنەنە لاوە ک بازە پیاێگ هویشن سیاسەت کار ژنەێل نیە و باێەس ئەڕا گشت کارێگ ئجازە لە پیاگ ماڵ بسەنێت. هەر لەیوا باێەس رخنە لەو زەینتەتەێ خوەیچیانە بگرن ک لەیوا هویرەو کەن ک سیاسەت قەواڵەێگە ها لە گیرفان پیاگەێل. وە مانایگ تر، ژنەێل یارسانی باێەد لە وەرانوەر زەینیەت پیاگ سالاری

پا بیەنە گەز.

دووێم: شوون و لوون ژن یارسانی لە رێ بەشداریکردنیان لە پرۆسەێ هەڵوژاردن و خوەکاندکردنیان ئەڕا وەرگرتن مەسولیەت سیاسی لەرێ هەڵوژرادنوە ولەیوا توێنن بوون وە نوێنەر راستەقینە وشاێستەێ مافەێل جامەێ یارسان وەتاێوەت مافەێل سرووشتی ژنگەێل. دویرەوکەفتن ژن یارسانی لە کونگرەکان و هەڵوژاردنەکان بوود وە باێس زاڵ بین هویر پیاگ سالاری، ناهاوسانی جندری یا رەگەزی وهەر لەیوا بێبەشیان لە ماف حقوق بەشەری و گەردووینی.

سێهم: بەشداری چالاکانەیان لە پروسەێ بڕیاردان سیاسی. ئیە وەو مانا تێت ک ئەگەر ژنەێل یارسانی وە خواست خوەیان گەرد سیاسەت ئاشتی نەکەن و لە رێ هەڵوژاردن دموکراتیکوە پوسەێل کلیدی لە جامەێ سیاسی یارسان وەرنەگرن فرە زامەتە ک لە رێ لایەن سێهم یا نادیاروە لە سەر بریارگەێل سیاسی کارگەری داشتوین. وەکوڵێ، ژن یارسانی وەختێگ توێنێد وەشێوەی کولکتیڤ یا دەسەجەمی لە سەر بریارەکان وە نەف خوەێ بڕیار بیەێت ک وە شێوەی ئەکتیڤ باێتە ناو جەرگەێ سیاسەت. بێ حزوور ژنەێل یارسانی لەی بوارە هەر بریارێک کە دەربچووت توێنێد لە سەر بنەواێ دووچەوەکی یا لەژێر کارگەری زەهینیەت پیاگ سالاری لە جامەێ سیاسی یارسان باێتە دەیشت.

تواناسازی یا کارامە بین ژن یارسانی لە پرۆسەی سیاسیا (Empowerment)

یەکیک ترەگ وە مەکانیزمەێل چارەسەری ئەڕا کەیس سیاسی ژنەێل یارسانی هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ جێوەجێکردن ترم کارامە یا تواناسازی لە ناو ژنەێل یارسانی لەرێ بەشداریکردنیان لە سیاسەتا. لە کۆمەڵگەێک جوور یارسان ک ژنەێلی گەرد دووچەوەکی و گرفتەێل فرەێگ رویوەروی بینەس یا سیاسەت تەنیا لاێ پیاگەێل یارسانی پولاریزە بیەس ،باێەد کار لە سەر ترم تواناسازی یا کارامە بین بکریەت. واتە باێەس کار ئەڕا ئەوە بکریەت ک سیاسەت و دەسەڵات دسنترالیزە (Decentralization) بکریەت. واتە نیەود دەسەڵات سیاسی تەنیا لاێ پیاگەێل یارسانی بمینیەد و ژن یارسانیش حەق خوەێە ک هەم جوور ماف وهەمیش جوور مەسەڵەێ شایستەسالاری دەسەڵات سیاسی وەل پیاگەێل بەش بکەێت. واتە بەشێگ لە کەێکە سیاسیەگە وەرگرێت و وە قەوڵ خوەمان ژن یارسانیش لەخەێر وشەڕ جامەگەێ وێش بەشدار بوود. ئی کاریچە بەرپرسایەتی یا وەزیفەێ قورسێگ خەێتە وەرەسەێ رێکخراوگەێل سیاسی ، مەدەنی و حقوق بەشەری جامەێ یارسان ،وەختێگ تیەمە سەر هەوەجە یا پێویستی ریفورم سیاسی وە مەبەس جێوەجێکردن یا (Implementering) ئی ترمە لە زنەی سیاسی جامەێ یارسان. وە گشتی وازکردن دەرفەت یا دەروەچێگی لەیوا بوود وە باێس گوڕێن بەلانس دەسەڵات یا قودرەت لە جامەێ سیاسی یارسان و دایین ستاتویس یا ئتوار هاوسان وە ژنەێل یارسانی وەرانوەر وە پیاگەێل، پێکهاوردن ماف هاوسان و وازکردن دەروەچ یەکسان لە وەردەم ژن یارسانی. لە گشتێ حەساوتر، جامەێ یارسان وە هاتن ژنگەێلی لە مەێان سیاسەت لەلاێک سەواد سیاسی و تواناییەێل ژنەێل لەروی شاێستە سالاریوە چوودە بان و ژن یارسانی شوون و لوون سرووشتی خوەێ وەدەس تێرێتوە و لەلاێگ تروە ئتوار جامەێ سیاسی یارسان لە ناو هاوسەنگی سیاسی و لە ململانی وەل ئەکتورەێل دەردویر خوەێ خاستر توێنێد گەمە وە شەترەنج سیاسی بکەێت. واتە بوود وە خاون یەێ ئوتاق فکری سیاسی یا مەهەندسی سیاسی کە جومگە بنەڕەتیەکان ئی ناوەندە وە توانایی و هاز و قودرەت هاوسان ژن وپیاگەێل یارسانی چەرخیەت.

دامەزرانن سەنتەر یارسان ئەڕا لێکوڵینەوەی زانستیYarsan Science Research Center (YSRC)

بێگومان جامەێ یارسان لە فرە بواردا دەوڵەمەنە و گەرد تەمام دووچەوەکیەلێک ک دژێ پەێڕەو کریاس ئەمانێ توێنستیە بوود وە خاون سەدان تاک خاون بڕوانامە هەر لە لیسانس و ماستەر تا رەسێتە پوستەێل ئەکادیمی لە بوارگەێل یا دیسیپلینەێل جیا جیا. ئی سەرماییە زانستی و ئەکادیمیە باێەس بکەفێتە خزمەت جامەێ ئنسانی وەتاێوەت جامەێ یارسان. یانێ ئیسە وەخت ئەوە هاتیەس ک جامەێ یارسان بوود وە خاون یەێ ناوەند یا سەنتەر فکری ئەڕا ئەنجامدان چالاکی ئەکادیمی و لێکولینەوەی زانستی. ئەڕا وێنە سەنتەر یارسان ئەڕا کار ئەکادیمی و لێکولینەوەی زانستی توینێد لە رێ کارەێڵ ئەکادیمی و لێکولینەوەی زانستی لەلاێک پاڵپشت مادی ئەڕا سەنتەر ئەکادیمی یارسان پەێا بکەێت و لە لاێک تروە کەیس ژن یارسانی یا هاوسانی جندری یا ڕەگەزی(Gender Equality) جوور نموونە لە ئەولویەت کارەێل تاقیقاتی یا توێژینەوەی زانستی سەنتەرەگە دابنەێت. لە لاێک تروە ،ئی سەنتەرە توێنید کەڵک لە تەجروەی زانکوەێل کوردسان وجەهان لە بارەێ کەیس هاوسانی رەگەزی وەربگرێت. هەر ئی سەنتەرە توینێد لە رێ لێکولینەوە لە سەر کەیسەێل جورواجوور و لە ناویچێ گیچەڵ ژنەێل یارسانی لە بوار سیاسەت جامەێ یارسان روشنویر بکەێت و نەفس ئی کاریچە بوود وە دەلیلێگ ئەڕا جەمەوکردن ئەندامگەێل جامەێ یارسان لە دەور یەکتر وە مەبەس کلک نیشان کردن گرفتەکان و تەقالا ئەڕا پەێا کردن رێ چارەێ ئەقڵانی .یەکێک ترەگ لە قانجازەێل ئی کارە ئەوەسە ک ئی سەنتەرە توێنێد لە رێ ئەنجامدایین کونفرانس، سیمینار و ورکشوپ زانستی گەوراترین خزمەت وە ئنسانیەت و جامەێ خوەێچی بکەێت. گرنگی ئی کارە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ گوانکارییەێل کومەڵگە لە سەردەم گلوبالیزم و هەمیچ ئاشتی کردن وەل زانستا. ئیمرووژ لە فرە شون جەهان گرفتەێل کومەڵگە لە ژێڕ کارگەری ناوەندەێل زانستی و وە هێمەت کەسەێل ئەکادیمی وکارناس چارەسەر بوود. پەس جامەێ یارسانیش ئەڕا رەسین وە خوەشبژێوی و دروسکردن یەێ جامەێ هاوسان و وەیژدان باێەس گەرد زانست ئاشتی بکەێت و بیلێت زانست قسەێ ئاخر بکەێت. وە ماناێگ تر،باێەس لە دەروەچ زانستوە بچیمە جەنگ گرفتەێل ناو جامەێ یارسان ئەڕا وێنە گیچەڵ ژنەێل یارسانی. جوور پێشنیار ئەڕا کار و پروژەێ بانان(ئایندە) من وە سەد و یەک دەلیلوە هوویشم ک دانان یەێ سەنتەر لیكوڵینەوە یا مینەوانی فکری وە دەسپێشخەری ئەکادیمیەێل یارسانی توێنێد فرە لە گیچەڵەێل جامەێ یارسان چارەسەر بکەێت.

ئەنجام:

لەشون یەێ خوەندنەوەی ئەکادیمی وە کەڵک وەرگرتن لە چەندین چمک یا ترم زانستی گیچەڵ ژن یارسانی لە بوار سیاسەت کەفتە وەر باس و تاوتوی کردن ئەڕا ئەوێگە دەلیل یا فاکتورەێل پشت چالاک نەوین ژنەێل یارسانی لە کارو بار سیاسیا حالی بیمن. لە ئەنجام ئی خوەندنەوە ئەکادیمیە ئەڕامان دەرکەفت ک دەلیل بەشدار نەوین یا چالاک نەوین ژنەێل جامەێ یارسان لە مەێان سیاسەت هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ ئەو دەردویرێگە ک ژن یارسانی لە ناویا زنەی کەێت. یانێ دەردویر سیاسی، سایکۆلۆژی و هەر لەیوا کومەڵایەتی و ئکنومی. ئەنجامەێل ئی بابەتە دەرێخەێت ک ژنەێل یارسانی گەرد گرفتەێل جوراوجورێگ تەنانەت لە ناو جامەێ یارسان رویوەروی بینەس . ئەڕا وێنە لە نوڕیین سایکۆلۆژیوە ئتماڵ دیڕێت مەسەڵەێ چالاک نەویین ژنەێل یارسانی لە بوار سیاسەت بچووتوە ئەڕا لاێ ئەوەێگە ک ئەوان مەیل وە کارو بار سیاسی نەێرن و شاێەت خوەیان وە بابەتەێل تروە سەرگەرم بکەن. لەروی کۆمەڵایەتی وئوکنومی لەوە حالی بیمن ک گاهس بەشدارنەوینیان لە بوار سیاسەت هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ دووچەوەکی و ناهاوسان بین لە بوار خوەندەواری و فاکتور ئوکنومی ئەڕا وێنە. لە بوار دەردویر سیاسیچووە وەی ئەنجامە رەسیمن ک ژن یارسانی هێمان(ئێرەنگە) گەرد مافەێل گەردوینی و دموکراتیک خوەێ لە وێنەی دەنگدان، هەڵوژیان ئەڕا وەرگرتن بەرپرسیاتی سیاسی و هەر ئیجورە مەسەڵەی بەشدارییان لە پرۆسەی بڕیاردان کولکتیڤ و دموکراتیک.

ئەڕا چارەسەرکردن ئەو گرفتەێلە ک لە بان دەس نیشان کریان ،نوویسەر ئی بابەتە چەن خاڵێک جوور پرۆژەی چارەسەری یا ریفورم سیاسی خەێتە وەرچەوو موخاتبەێل خوەێ. ئەڕا وێنە دانان پلان و بەرنامەێ سیاسی وە لایەن رێکخراوگەێل یارسانی وە مەبەس ئاشنابین ژنەێل یارسانی وە مافەێل خوەیان ک لە بان کلک نیشان کریاس. هەر لەیوا هەوەجەێ پرۆژەێ کارامە یا تواناسازی یا شایستە سالاری جوور یەێ ریفورم سیاسی پێشنیار کریەت. لەگشتێ حەساوتر ئەوەسە ک ئەنجام ئی خوەندنەوە ئەکادیمیە وەو شونە رەسنێتەمان ک خاسترین ریفورم یا مەکانیزم ئەڕا چارەسەکردن گیچەڵ یا گرفتەێل جامەێ یارسان لە ئەچنەو رەوشێگ هەوەجە وە دامەزرانن یەێ ناوەند لێکوڵینەوەی زانستی لە سەر دەس ئەکادیمیەێل وکارناسەێل جامەێ یارسان دێرێت ک هەڵبەت ئیە تەنیا پێشنیارە و یارسانیەکان خوەیان باێەس لەسەر ئی بابەتە گەرد یەکتر مشویرەت و راوێژ بکەن و لە ئەنجاما لە سەر ناوەکەێ و ئامانجەێل ئی سەنتەر زانستییە رێکبکەفن.

سەرچەوەکان:

١.تەیب تاهری(٢٠١٣)، تاریخ و فلسفە سرانجام: شرحی بر نحلەهای فکری و اعتقادی کرستان. چاپ سوم، هەوڵێر، خانەی موکریانی بۆ چاپ وبڵاوکردنەوە.

2- Apap, Joanna, Claros, Eulalia, Zamfir, Ionel(2019. Women in Politics:   global Perspective. European Parliament, European Parliamentary Research Service.

3- Kapur, Radhika (2019). The role of Women within the Society. University of Delhi.

Visits: 937

21 comments

  1. Hurrah! After all I got a blog from where I be capable of truly
    take useful information concerning my study and knowledge.

  2. Good day! I simply wish to give you a big thumbs up for your excellent info you’ve got right here on this post.
    I will be returning to your website for more soon.

  3. Do you mind if I quote a few of your posts as long as I provide credit
    and sources back to your weblog? My blog site is in the exact same area of
    interest as yours and my users would really benefit from a lot
    of the information you provide here. Please let me know if this okay with you.
    Regards!

  4. I think the admin of this site is in fact working hard in favor of his web site, since here every data is quality based data.

  5. My partner and I stumbled over here different web page
    and thought I might check things out. I like what I see so now i am following you.
    Look forward to looking into your web page yet again. y2yxvvfw cheap flights

  6. Hey there! I know this is kinda off topic nevertheless I’d figured I’d
    ask. Would you be interested in trading links or maybe guest writing a blog post or vice-versa?
    My blog discusses a lot of the same subjects as yours and I think we could greatly
    benefit from each other. If you are interested feel free to shoot
    me an email. I look forward to hearing from you! Awesome
    blog by the way!

  7. Excellent beat ! I would like to apprentice while you amend your web site, how could i subscribe for a blog site?
    The account helped me a acceptable deal.
    I had been a little bit acquainted of this your broadcast offered bright clear idea

  8. This is a good tip particularly to those new to
    the blogosphere. Brief but very precise info… Thank you for sharing this one.
    A must read post!

  9. Good day! I could have sworn I’ve visited this blog
    before but after browsing through some of the posts I realized it’s new to me.
    Anyhow, I’m certainly delighted I discovered it and I’ll be bookmarking it and
    checking back often!

  10. you are truly a just right webmaster. The web site loading speed is incredible.
    It seems that you are doing any unique trick. Moreover, The contents are masterpiece.

    you have done a excellent job in this matter!

  11. Hey there! I’m at work surfing around your blog from my
    new iphone! Just wanted to say I love reading through your blog and look forward to all your
    posts! Carry on the outstanding work!

  12. Hey would you mind letting me know which hosting company you’re working with?
    I’ve loaded your blog in 3 completely different browsers and
    I must say this blog loads a lot quicker then most. Can you suggest a good hosting provider at a fair price?
    Kudos, I appreciate it!

  13. It’s very trouble-free to find out any topic on web as compared
    to books, as I found this paragraph at this web site.

  14. Hey! This is kind of off topic but I need some guidance from an established blog.
    Is it tough to set up your own blog? I’m not very
    techincal but I can figure things out pretty quick. I’m thinking about making my own but I’m not sure where to begin.
    Do you have any ideas or suggestions? Appreciate it adreamoftrains best hosting

  15. Wow, fantastic blog format! How lengthy have you ever been running a blog for?
    you made running a blog glance easy. The full glance
    of your website is great, let alone the content!

  16. Thanks for sharing your thoughts about cheap flights with jet2.

    Regards

  17. Excellent blog you have here but I was wanting to know if you knew of
    any forums that cover the same topics talked about in this
    article? I’d really like to be a part of
    group where I can get responses from other knowledgeable people that share the same interest.
    If you have any suggestions, please let me know.
    Kudos!

  18. Useful info. Fortunate me I found your web
    site unintentionally, and I am shocked why this accident didn’t came
    about in advance! I bookmarked it.

  19. May I just say what a relief to uncover somebody who really
    knows what they are talking about on the internet. You actually understand how to bring an issue to light and
    make it important. A lot more people have to check this out and
    understand this side of your story. I can’t believe you aren’t more popular because you definitely have the gift.

  20. Unquestionably believe that which you said.
    Your favorite justification seemed to be on the web the easiest thing to be
    aware of. I say to you, I certainly get irked while people
    consider worries that they plainly don’t know about.
    You managed to hit the nail upon the top and defined out the whole thing without having side-effects , people can take a signal.
    Will probably be back to get more. Thanks

  21. I think this is one of the most significant information for
    me. And i’m glad reading your article. But want to remark on few general things,
    The site style is perfect, the articles is really excellent : D.

    Good job, cheers

پاسخ دادن به web hosting companies لغو پاسخ