Home / پانل آزاد / جامەی یارسان و چارەنوویس “جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق”

جامەی یارسان و چارەنوویس “جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق”

یارسان مدیا
‏20‏/08‏/2020

ن.حشمەت خۆسرەوی

جامەی یارسان و چارەنوویس “جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق”
ن.حشمەت خۆسرەوی
پێش وەتن:

Heshmat Khosrawi

بڕێک کەس و لایەن لەیوا ئدئا کەن ک جامەی سیاسی ڕا تەمام دۆنیا ڕەواس بێجگە لە جامەێ یارسان. رووژهەڵات کوردسان هەمڕای ها لە ژێر دەس کۆلۆنیالیزم ئێرانی،وەلێ وە ناو بردن نەووت لە پلۆرالیزم سیاسی و فرە حزبی رووژهەڵات ها لە نواێ دموکراسی ئرووپاوە و ئیجورە دیارە تەنیا سازمان سیاسی جامەی یارسان ئزافیە لەی بەینە. قسەی ئەوەڵ و ئاخر ئەوەسە ک گشتمان کوردیمن و بایەس هاز و ئنرژی خوەمان وەرانوەر وە دووژمن هاوبەشمان یانێ جموری ئسلامی ئورگانیزە بکەیمن. هەر وەخت جموری ئسلامی رمیا ئەوە وەخت کەێکە سیاسییەگە وەل یەکا بەش کەیمن . یا بازە لایەن و کەسەیلێگ تەقالا کەن ک جمشت سیاسی جامەی یارسان بخەنە پاڵ مەزەو یا دین و جوور یەی فرقەێ فاندمنتالیستی یا توندڕەو سەلەفی لە وێنەی داعش یا شیعەیزم ئێران نیشانی بیەن. ئەو کەس و لایەنەیلە لە وەختێگا ئی تومەتەیلە خەنە پاڵ جامەی یارسان ک نیەتوێنن تاقە نموونەێگ لە کەڵامەیل، تکست یا دیسکورس یارسانی جوور نموونە بارنوە و نیشانی بیەن ک مەردم یارسان و ئاینەگەی هاتوویت جوورداعش، نمایندەێ خەت سەلەفیەت ناب بانگەشە ڕا تون و تیژی بکەێت یا جنایەتێگ دژ وە بەشەریەت ئەنجام داوویت. هەڵبەت تەنیا نموونەی سیە لە تاریخ مەردم یارسان چەک هەڵگرتن برێگ لە مەردم ئی کوومەڵگە ڕا “خێل سەردار جاف” و ئەنجام دان چەنان جنایەت دەرحەق وە مەردم مەدەنی و سەروازەیل کورد و ئێرانی بیەس ک باێەس لە ئایندەیا دادگاێ مەدەنی و ئەداڵەت لێپرسینەوە لەی کەیسە بکەێت و کەسەیل تاوانبار وە لایەن دادگاوە گەردیانا هەڵس و بنیش بکریەت.
جێ وەتنە ک مودەتێگ وەر لە ئیسە لە کاناڵ ئنترنێتی دەنگ و ڕەنگ جامەی یارسان یانێ ” یارسان ڤۆیس” ،چەن بەرنامەی موستەنەد و چاووپێکەفتن وەل چەن چالاک سیاسی و مەدەنی یارسانی ک وە جوورێگ لە جوورەکان ئاگادار فەئالیەتەیل “جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق” بینەس، ساز کرد. من کارە ئەوە نەێرم ک قسەی ئەو کەسەیلە چەنێگ لە سەر بنەوای فاکتە و سەنەدەیل جێ ئتوار بیەس، وەلێ بازە کەسێک ک جوور ئادەت هەمیشەییان یارسان-فۆبیا دێرن وە بەهانەی قسەی ئی ئەزیزەیلە جارێگ ترەگ قسە بێ بنەوا و دوویر لە زانستییەکانیان دژ وە هێزگردن سیاسی جامەێ یارسان دوارە کردنوە. دیارە جامەی یارسان فرە ساڵە سیمای واقعی بڕیگ لەو کەسەیلە ڕای ئاشکەرا بیەس و دی تاریخ مەسرەف سیناریووەکانیان دژ وە مەردم یارسان و ئایین یاری تەمام بیەس. ئەو کەسەیلە باێەس جارێگ ڕا هەمیشە لەی حەقیقەتە حالی بوون ک هوویچ کەسێگ لە خود مەردم یارسان خاستر نیەتوێنید تەشخیس بیەیت ک یارسان جامەێ سیاسی یا فەرهەنگ سیاسی دێریت یا نە. هوویچ کەس و لایەیەنێگ لە مەردم یارسان و چالاکەیل سیاسی و مەدەنی ئی کوومەڵگە خاستر نازانێت نوسخە وە مودڵ یارسانی ڕا ئی مەردم بێبەشە بنوویسیت. تەمام ئەو کەسەیلە ک توان ئیمە بخەنە پاڵ داعش و شیعەیزم ئێرانی، باێەس شەرم لە ناو و سجیل خوەیان بکەن ،چوینکە ئایین یاری لە زەمان پەێدایش خوەی تا ئیسە هوویچ وەخت عامل تون و تیژی یا خشونەت نەویەس ک هەڵبەت لە درێژەی ئی بابەتە وە هاوردن نموونە لە چەن بەندێگ وە کەڵامەیل یارسانی رەوشەنگەری کەم. من نمایندەی جامەی گەورای یارسان نیەم ،وەلێ چشتێگ ک وەیرە خوازم ئاماژە وەپێ بکەم ئیەسە ک جمشت سیاسی یارسان نە تەنیا گەوراترین چەتر و فاکتورە ڕا پاراستن جامەێ یارسان و ئایین یاری بەڵکەم خود ئی حەرەکەتە، ستارتێگە ڕا تەمام کوردەیل خوارین لە ئوستانەیل کرماشان، ئیلام، لوڕستان، هەمەدان و تا رەسێتە لای چەن بەشێگ لە یارسانیەیل دانیشتگ باشوور کوردسان. ئیسە بەندە جوور نوویسەر ئی خەتەیلە خوازم لە چوارچوو بابەتێگ دوویر و درێژ باس لە دامەزرانن یەکمین سازمان سیاسی-نزامی جامەی یارسان جوور پەدیدەێگ بکەم. مەیزوورم لەی کارە هەم ڕا رەووشەنگەرییە لە سەر ئی پەدەیدە و هەمیچ ڕا ئەوەسە ک بزانیمن ئی سازمانە لە چ شەرایەتیگ دامەزریاس، هەدەفێ چە بیەس، کی رابەر ئی حەرەکەتە بیەس و لە شوونی ڕا چە ئی جمشتە لە دویای مودەت کوڵێگ لە مەێان سیاسەت کوردسان حەزف بیەس. هەر لەیوا لە ڕێ ئی بابەتوە باس لە رابتەی بەین سیاسەت و ئایین لە جامەی یارسان کریەت وە پشت بەسان وە کەتاو پیرووز ئایین یاری ” سەرەنجام” و چەن سەرچەمەی ترەگ.لە بەشێگ تر لەی بابەتە تەقالا کەم ک وە پشتیوانی کەڵامەیل ئایین یاری ،مەسەڵەی فەرهەنگ دووسی و بەخشین شیەو بکەم. لە بەشێگ ترەگ جامەی سیاسی و سیاسیەو کردن کوومەڵگە ئانالیز کریەت. لە ئاخریچووە ئەنجام بابەتەگە کەفێتە وەر چەووتان. وە کوڵی ، ئی بابەتە تەقالا یا کوششێگە ڕا حالی بین و شیەو کردن یەکمین تەجروەی سیاسی جامەی یارسان و پێشهاتەیل شوون ئی سازمانە.
دامەزرانن ” جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق” لە ئەوەلەیل دەیەی ١٩٨٠
خوەش داشتوویمن و نەیاشتوویمن “جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق” وە سەرکەفتن و شکستەیلیوە، وە خاڵەیل قەوی و زەیفیوە جوور یەکمین تەجروەی سیاسی و نزامی جامەی یارسان حەساو راێ کریەت. ئەیەر ئی جونبشە لە سالەیل ئەوەڵ دەیەی هەشتاکان میلادی دامەزریایوی ئەو وەخت سن من لە بەین ٨ تا ١٠ ساڵان بیەس و پەس منیش سەر وە نەسڵ شوون ئی جونبشمە.
بایەس بوویشم ک چل ساڵ وەر لە ئیسە بەشێگ وە مەردم ئەهل حەق(ئەو مەوقە کەس جوور ئیسە نەزانست یارسان چەس) وە بێ هەدەف جوور باقی مەردم تر دەروەدەر بیمن . ئەوەڵ جار لە شوونەێلیگ جوور ” چوارکەڵاو” ، ” بەردەلی” ، “ناحیەی قورەتوی و هاجی لەر و دەورە” نیشتەجێ کریایم.ئەو وەخت جوور ئیسە نەووی ک ئاێەم ئەو قەرە باسەواد بوود. هوویچ ئامارێگ رەسمی و زانستی لە دەس نەێرم ک بزانیم ئەو وەختە ئامار کەسەیل باسەواد لە چ ئاستیگ بیەس. وەلێ وە پاێ قسەی کەسەیل جێ ئتوار،زوورم ئەو مەردمێگە ک دەروەدەر یا ئاوارە بووین، لە وەر دەلیلەیل فرەێگ لە خوەندن و نوویسان مارووم بینەس و تەنیا دەرسەد کەمێگ خاون سەواد بینەس. ئاوارە بین ئیمە هاووەخت بی وەل چەن ساڵ لە شوون جەهاد سیاسی -دینی خومەینی دژ وە مللەت کورد لە رووژهەڵات کوردسان. هەر وەی خاترە حزبەیل کوردی ڕا وێنە دموکرات و کومەڵەیچ وە جوورێگ لە جوورەکان ئاوارە بووین و بەش فرەێگ لە نیروو ئنسانی و ئمکانیات نزامی خوەیان هاوردوینە ناو باشوور کوردسان. وە شاێەتی تاریخ ئەو وەختە سەر لە ئیمەی دەوەدەر و حزبەیل کوردییچ شێویایوی. من ئەو قەرە ڕام باس کریاس ک رووژێگ چەن نەفەرێگ لە مەردم یارسان وە دزیوە لە ماڵ….. لە ناحیەی قورەتوی جەمەو بن و لە شوون راوێژ و مشویرەت فرەێگ” جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق” دامەزرنن. دیارە ڕا شیەو کردن یا ئانالیزکردن پەدەیدەێگ سیاسی ، نزامی و ئشتمایی هەوەجە وە ماتریاڵ خام، دەیتا و سەنەد، بەرنامە و ئەساسنامەی فڵانە جەریان دێریمن، وەلێ وەداخوە لە شوون گوەزەریان چوار دەیە وە سەر دامەزرانن یەکمین جمشت سیاسی-نزامی جامەی یارسان ئەمانێ دەیتا یا مەتریاڵ فرەێگ لە وەردەس نەێریمن ڕا ئانالیز کردن. لە گشتی ناخوەشتر ئەوەسە ک چالاکەیل سیاسی، مەدەنی و ئەکادیمی یارسان تا هێمان نەتوێنستنە تەنانەت چەن خەسارناسی زانستی و ئەکادیمی لە نووڕگەی زانست سیاسی، جامەشناسی یا پەدەیدەشناسیی لە سەر ئی کەیسە ئەنجام بیەن. شاێەت هەر وەی خاترە بوو ک فرە جار وەختێگ باس لە کەیس جونبش کریەت دەیتاێگ جێ ئتوار لە وەر دەس نیە کە جوور رفرنس ئستفادە لە لێ بکریەت.
ئیجورە دیارە ٤٠ ساڵ وەر لە ئیسە کوومەڵێگ یارسانی لەو شەرایەتە سەختە دەرک ئەو حەقیقەتە کردووین ک مادام هەر جەریان و لایەنێگ تواستێە هاز یا هێز ئنسانی ئەو پەنابەرەیلە ڕا لاێ خوەێ بکیشێت پەس ئەڕا چە مەردم یارسانیش خاون سازمان سیاسی- نزامی خوەیان نەوون؟ ئیە بەرداشت منە جوور هیپۆتیزمێگ تاقیەو نەکریاگ و تا لە بار زانستیوە تاقی نەکریەتوە پەس ئەرزش ئلمی نەێریت.
هەر جوورێگ بوود کەسانێک یارسانی لەو مەوقە سەختە تەقالا و تەڵاش کردنەس ک ڕا پاراستن مەردم یارسان ئتیاج یا هەوەجە وە سازمانێگ تاێوەت وە کەیس یارسان داستتنەس. هەر وەی خاترە، باێەس جونبش گەرد تەمام کەم و کورتیەیلی جوور یەکمین سازمان سیاسی و نزامی مەردم یارسان گشت ساڵێک یاد لە لێ بکریەت. پرسیارێگ ک فرە جار لاێ نەسڵێگ جوور ئیمە مانان درووس بوود ئەوەسە ک ڕا چە ئی جونبش ئەزیمە بەرنامە و ئەساسنامە نەیاشتیەس؟ یا شاێەت ئەو کەسەیلە وەخت خوەێ لە ناحیەی قورەتوی ئی جەریانە دامەزراندنە خاستر بزانن لەی بارەوە. هەر وەی خاترە ئەگەر بیا و بەسێگ یا رێکەفتنێگ لە بەین ئەو چەن نەفەرە وەرێوە چیەس باێەس تەڵاش بکریەت ئەو بیا و بەسە بنریەتە خزمەت ئەکادیمیەیل یارسانی تا بتوانن وە زەرەبین زانستی و ئەکادیمی و وە پشت بەسان وە متودۆلۆژیی و تئورییەیل موناسب چەنان خوەندنەوەی زانستی و ئەکادیمی ڕا ئی کەیسە بکریەت. ئەگەریچ ئی کارە نەکریاس پەس من ئامادەم وە خەرج و مەسرووفات خوەم ئەو کەسەیلە ک وەخت خوەێ ئی جونبشە دامەزراننە و هان لە قەید حەیات وە پیم مارفی بکەن تا لە ناو یەێ ساڵا وە بەشداری چەندین ئەکادیمسیون یارسانی یەی تاقیقات یا مینەوانی مەێدانی لە سەر ئی کەیسە ئەنجام بیەیمن. چوینکە فرە سەختە ک ئیمە بتوایم تاقیقات کەتاوخانەیی لەی بارەوە ئەنجام بیەیم چوینکە دەیتا یا رفرنسەیل فرەێگ لە وەردەسمان نیە.
وە پاێ تەماسێگ تلیفونیم وەل یەکیک وە دامەزرێنەرەیل ئی جونبشە ک داوا کردیەس ناوەگەێ جارێ ئاشکەرا نەکەم، زەمانێگ ئەوان ئی رەساڵەت تاریخییە هەڵگرتنەس دەسڕەسی تایپ و چاپ نەیاشتنە و ئەو مەوقە کەسیچ نەویەس لە بار تکنیکوە هامێارییان بکەێت .ئەو هوویشێد ک هەدەفیان فرەتر ئەوە بیەس ک لەو شەرایەتە مەردم یارسان وەرانوەر وە خەتەرەکان چواردەوریان بپارێزن، چوینکە ئەو بەشێگە لە مەردم یارسان ک دەروەدەر باشوور کوردسان بووین لە چەوو مەردم شوونەیل ترەگ لە ئەقلیەتا بینەس و وە خاتر دەلیلەیل فرەێگ ک لەێرە جێ باسکردن نیە لە گشت لاێکوە گیانیان لە خەتەر بیەس.
رابەریەت جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل ‌حەق و جیایی دین لە سیاسەت
وەختێگ باس جوبنش تێتە نوا ، گەرد پەدیدەی رابەری یا لیدرشیپ(Leadership) ئی جونبشە رویوەروی بیمن. رابەر ئەو وەخت جونبش کەسێک نەویەس بێجگە لە بەرێز سەی” فەرهاد حەیدەری” سەر وە خاندان حەیدەری، یەکیک وە گەوراترین خاندانەیل ئایین یاری و جامەێ یارسان. وەختێگ چەوو خشنیم وە ناو سەنەدەیل ئایینی یاری و مەسەڵەی رابەری سیاسی فرە وە خاسی توانیمن حالی بیمن ک یەی رابەر ئایینی ئەو حەقە دێریت ک هەم رابەر ئایینی بوو و هەمیچ رابەر سیاسی مەردمەگەی . وە پاێ بینش و باوەرەیل یاری ، هەم رابەری ئاینی و هەمیچ قەێر ئاینی توێنید رابەریەت سیاسی جامەی یارسان وە شکڵ دموکراتیک بگرێتە دەس. ڕا ئی کاریچە شەرایەت تایوەتێگ هەس ک وە رووشنی کلک نیشان کریاس. ئەڕا نموونە شەخشێگ بتواێت لە مەرحەڵەێگ رابەر سیاسی یارسان بوود بایەس ئی شەخسە خاون ذات، کەرامەت و قابلیەت یا تەقریبەن هەمان شاێستەسالاری(Merocrati) ماکس وێبری بوود. ئی شەخسە شەرت نیە ک سەر وە خاندانێگ یارسانی بوود بەلکەم هەر شەخسیگ یارسانی ک خاوەن ئەو تایبەتمەندییەلە بوود توێنید جوور رابەر سیاسی یارسان هەڵوژیەت. ڕا سابت کردن ئەوەێگە ئتیاج نیە سەر وە خاندان بوود توێنیم ” هەفت تەن” جوور نموونە باریموە ک هوویچ کامیان سەر وە سادات یارسانی نەوینەس. لە لاێک تروە، وە پاێ باوەرەیل یاری زەمانێگ مەسەڵەی ” تجلی ذات” ناێتە نوا، رابەری کردن مەردم کەفێتە وەرسەی کەسێک ک لە سەر بنەواێ فاکتورەیل قابلیەت شناسی یا هەمان شایستەسالاری دیاری کریەت.
لە لاێک تروە جواوم ڕا ئەو کەسەیلە ک هوویشن جمشت سیاسی یارسانی نیەوت تاسیر یا کارگەری لە ئایین یاری وەربگرێت، خوەش دێرم بوویشم ک هەر ئەو جورێگە جاڕنامەی حقوق بەشەر، قانوون بنەڕەتی فرە لە وڵاتەیل ترەگ خسووسەن وڵاتەیل سکاندیناڤی کارگەری لە دین مەسیحەت وەرگرتنەس هەر وەی جووریچە کەس نیەتوێنید ئنکار تاسیرات باوەرەیل ئایین یاری لە سەر جمشت سیاسی جامەی یارسان بکەید.ڕا ئەوەیگە ئستدلال زانستی ڕا جواوەگەم داشتوویم خەراو نیە ک پەنا بوەیمە سەرچاوەگەیل و سەنەدەیل ئایین یاری. جێ باسە ک لە دەوران دووێم جمشت پەردیوەر و هاوەخت وەل هاتنە مەێان کەسێک جوور ” شاە وەیس قولی” ئالۆگۆڕ وە سەر هەل و مەرج رابەریەت (Leadership) لە یارسانا تێت. لەی دەورانە،فەزاێ ئشتمایی و رەفتار جامەێ یاری ئاڵشت بوو وە یەێ فەزاێ سیاسی.شاە وەیس قولی وە تەقالا و کوشش خوەێ توێنێد ئەلەویەیل ئاناتۆلی، حروفیە، مشعشعیە، نوربخشیە وە شکڵێگ وەروڵاو لە ژێر چەتر جامەی یاری هەر لە باشوور سیبری تا شەماڵ خوزستان ئورگانیزە و رابەری بکەید. ئیە نیشانەی ئەوەسە ک ئایین یاری گەرد سیاسەتا سازگارە. لە گشتێ موهمتر وە پاێ بینش یا نووڕین جامەی یارسان و باوەرەیل ئایین یاری، مەسەڵەی رابەری سیاسی یا حوکمڕانی سیاسی لە جامەێ یارسان لە ڕی نزام یا پرنیسپ ” پیر و پادشا” وە جێوەجێ کریەت. ئیە ماناێ ئەوەسە ک بل فەرز هەر پادشا یا وەزیرێگ ک لە ناو حكومەتا جێ گرن وە ئجازەێ پیر و پادشا وە دەسڵات رەسینەس.
جوور بەراودردێگ لە بەین ئایین یاری وەل ئاینەیل ئبراهیمی لە رابتە وەل مەرز بەین دین و سیاسەت و یاری جوور ئاینیگ توانیمن وەو نەتیجە بڕەسیمن ک رابەری سیاسی لە ئنجیل جیا لە رابەری دینی بیەس هەڵبەت ناووت لە فکرمان بچووت ک لە مەرحەڵەێگ لە تاریخ، رابەر سیاسی لە مەسیحیەت جوور رابەر دینیچ حەساو ڕای کریاس. قودرەت سیاسی ئەو وەختە لە دەس حوکمەت و کلیسا بیەس بێ ئەوەێگە گەرد ئنجیلا هاوپەێکی داشتوویت. لە تەوارتیش ئایەتەیل فرەێگ هەس ک وە خاسی نیشانی دەیت ک دین لە سیاسەت جیا نیە و رابەر دینی توێنید رابەر سیاسیچ بوو و ئی کاریچە هەڵەوگەردیەت ڕا لاێ فەئالیەتیەیل دین یەهوودیەت. لە دین ئسلامیش هەر لە زەمان وە قودرەت ڕەسین حەزرەت مامەد ئی دینە وەل سیاسەت یا حوکمڕانی لە سەر بنەواێ دین سازگار و هامێتە بیەس ک ئی داستانە هیلموە ڕا وەخت خوەێ .
ئیسە لە شوون ئەو بەراوردکارییە بایەس تەقالا بکەیمن ک بزانیمن رابەر سیاسی ئەو وەخت جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق چ جوور رابەرێگ بیەس. فرە وە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی جامەی یارسان لە شوون گوزەریان چل سال وە سەر دامەزریان ئی جونبشە هەمراێ وێڵن وە شوون جواو فرە سوئاڵەیل گرنگ و چارەنوویس ساز ک چ جووری بی رابەرێگ لە تەبار سادات حەیدەری وەی ئاسانیە ئاشبەتاڵ وە جونبشێگ سیاسی-نزامی کردیەس یا بێ ئەوەێگە کەس وە پی بزانێت وە شکڵ مەخفی لە وڵات فەارنسەوە سەر دەر تێریت. چەن نەفەر وە چالاکەیل ئەو وەخت جونبش هووویشن ک ئەو فرە ئەهل مشویرەت، جەم، کار شەورای و راوێژ کردن ک بەشێکن لە فەرهەنگ یاری نەویەس. باس لەوە کەن ک ئەوان تا ئیسەیچە نیەزانن ک پەیوەندییەیل بەڕێز حەیدەری گەرد دموکرات، کومەڵە، موجاهدین خەڵق و تەنانەت رەژیم سەدام حوسەین لە سەر چ بنەواێگ بیەس. چەن نەفەر وە شایەتحاڵەیل ئەو وەخت جونبش باس لەوە کەن ک ئی جونبشە کەمتر ئەهمیەت وە ساختار تەشکیلاتی و ئورگانیزەیشن دایەس و بێجگە لە کوومەڵێگ پێشمەرگە چشتێگ وە ناو کومیتەی مەرکەزی نەیاشتنەس.
ئیسە وەخت ئەوەسە ک بزانیمن لە تاریف زانستی یا ئەکادیمی بەرێز حەیدەری فرەتر لە چ جوورێگ لە جوورەیل رابەرییوە نزیک بیەس یا کەفێتتە ناو چ کاتاگوریکوە ڕا تاریف کردن رابەر سیاسی. ویرمەند ئەڵمانی ماکس وێبر باس لە چوار جوور رابەر کەێت . رابەرەیل رووشنویر(Intellectual Leaders)، رابەرەیل ریفورمخواز(Reforms Leaders)، رابەرەیل ئنقلابی(Revolutionary Leaders) و هەر لەیوا رابەرەیل کاریزماتیک (Charismatic Leaders).جێ وەتنە ک لەی بابەتە تەنیا کەڵک لە ترم یا واژەێ رابەر کاریزماتیک وەرگریەت، چوینکە ئی واژە تا ئەنازەێگ نزیکە یا هەمخانی دێرێت وەل پروفایل سیاسی رابەر ئەو وەخت جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق. کاریزما لە بار ماناوە یانێ ” بەشان و شکۆ” یا وە ماناێگ تر یانێ زانا و بێ وێنە یا ئونیک یا کەسێک ک توێنێد لە وەر پلە و پاێەی سیاسی و ئایینی مەردم فرەێگ را ڵای خوەی رابکیشێت. خود کەلەمەێ کاریزماتیک کەلەمەێگ یونانییە وە ماناێ ” بەخشش و کەرامەت” لە نوورگەێ ماکس وێبروە. واژەێ رابەر کاریزماتیک وە کەسێک هوویشن ک لە نووڕین کەسەیل تروە خاون هژموونی و رابەریکردن وە شکڵ تاێوەتە و ماکس وێبر وەیجوورە رابەر کاریزماتیک تاریف کەید: ” تاێوەتمەندی تاێوەت لە شەخسیەت پەدیدە یا دیادەردەێگ”. یا وە مانایگ تر ،رابەر کاریزماتیک وە کەسێک هوویشن ک وە ئبتکار و تواناییەیل ئونیک خوەی ئامادە بوود ک خاونداریەتی لە کەسەیل ژێر دەس بکەیت و هەر لەیوا تەقالا و تەڵاش بکەید ڕا گورانکاری لە کوومەڵگە. دەلیل فرەێگ هەس ک بوون وە باێس پەێا بین رابەر کاریزماتیک ڕا نموونە هەل و مەرج ئشتمایی و تاریخی. وە پاێ قسەی وێبر زوورم رابەرەیل کاریزماتیک لەوەر شەرایەتەیل تاێوەت پەێا بوون.بەشێگ لە مەردم یارسان لە وەر تایووەتمەندیەیل شەخسیەتی و ئشتمایی بەرێز سەی فەرهاد حەیدەری جوور ئەندامێگ لە خاندان گەورای حەیدەری بێ ئەوەێگە فرە کەس زانستووین رابەر کاریزماتیک ماناێ چەس، شانسێک تاریخی داوینە ناوبریاگ. وەلێ وەداخوە وە پاێ قسەی بڕێگ لە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی جامەێ یارسان بەڕێزیان نەتوانستنەس ئەو رەساڵەت تاریخییە جێوەجێ بکەێت. لەێرە سەی فەرهاد گەرد دوو گرفت گەورا رویوەروی بوود. یەکم ، ئەو ناکەفێتە ناو ئەو تاریفێگە ک ماکس وێبر ڕا رابەر کاریزماتیک کەێتەی، چوینکە ئەو نەتوانستیە ئەو خسووسیاتەیلە ک وێبر ڕا واژەێ رابەر کاریزماتیک باسێ کەید لە رەفتار سیاسی ، ئشتمایی و ئەخڵاقی خوەیا جێ بخەێت. دووێم : شان خالی کردن سەی فەرهاد لە ژێر مەسئولیەت تاریخی و چارەنوویس ساز وەرانوەر وە جامەێ یارسان ناوبریای خەێتە وەردەم گرفتێگ ئخڵاقی. ئی گرفتیچە ڕا کەسێک کە سەر وە خاندانێگ بوو و لە سەر ئتوار خاندان یا سادات بکریرت وە رابەر سیاسی جامەێ یارسان یا مقامێگ وەربگرێت بایەس بتوێنید وە خاسترین شکڵ وەزیفەگەیل خوەی جێوەجێ بکەێت. ئەیەر ئی کارە نەکەیت ئەو وەخت ئی رەفتارە وە خەیانەت و فڕ و فێڵ حەساو کریەت. شاێەت فرە کەس نەزانن ک لە ئایین یاری وەختێگ یارێگ خاون پلە و پاێەیگ بوود، نیەووت لە هیچ شەرایەتێگا بیلێت ک ئەندیشەی باتڵ و پوویچ زاڵ بوو وە سەریا یا شک و گومان لاێ چواردەورەگەی درووس بکەیت. هەر وەی خاترەسە ک باباناوس مەرەمۆ:
” ئەو یەک مەویندی خیانەت وە چەم      چە یانەی یەکتر مەبۆ دێ بێ زەم”
یا پیر نەجمەدین پارسی مەرەمۆ:
“جەوزشان وە دەستەن سەرچشمەی نیڵێ      یاری نەکەران وە فەند و فیڵی”
ئێرەنگە تواستم وە هاوردن نموونە لە کەڵامەیل ئایین یاری بوویشم ک بەرێز سەی فەرهاد بەرئەکس پرنسیپەیل ئخڵاقی لە سەر بنەواێ ئایین یاری لەو مەرحەڵە تاریخییە هەڵس و بنیش کردیەس. ئەو نەک وەزیفەگەیل تاریخی بان شانێ ئەنجام نەیاس بەڵکەم ئتماڵ هەس ک ئەو تەنیا تواستیە ئستفادەی ئەبزاری لە ناو ئەهل حەق ئەو وەخت بکەێت یا ئەوەێگە خوەی جوور رابەرێگ کاریزماتیگ نیشان بیەیت لە تئورییا تا بتوانێ وە هەدەفەکان خوەی بڕەسێت. ئیە تەنیا ها لەر چوارچوو سیناریوو یا ئتماڵ چوینکە هوویچ سەنەدێگ ڕا سابت کردن ئی ئدئاێ منە لە وەردەس نیە.
سیاسیەوکردن کوومەڵگە(Political Socialization)
سیاسیەوکردن کوومەڵگە یانێ ئنتقاڵ یا ناردن فەرهەنگ سیاسی لە نەسڵێگوە ڕا نەسڵێگ تر. لە هەل و مەرج ئیسە یەکیک وە گرنگترین کارەیل دەوڵەتەیل ، حوکمەتەیل و سازمانەیل سیاسی ناردن و وەروڵاو کردن ئەرزشەیل سیاسی و ئشتمایی نزام سیاسی خوەیانن ڕا نەسڵەیل بانان یا ئایندە. ئەیەر هەر کام لەو ئەکتورەیلە نەتوێنن ئی رەساڵەت تاریخییە ئەنجام بیەن ، ئتماڵ دێرێت گەرد گیچەڵ سیاسی رویوەروی بوون. ناردن فەرهەنگ سیاسی ئەڕا لاێ نەسڵ ئایندە فرە هەوەجەس، چوینکە شەخسیەت سیاسی هەر فەردێگ لە ناو کوومەڵگەی خوەێ لە رێ ئی فەرهەنگوە بەرجەستە بووت. جێ باسە ک یەکمین باس جێ کەفتگ لە بارەی سیاسیەوکردن کوومەلگە هەلەوگەردیەت ڕا لاێ زاناێ وە ناو دەنگ بوار زانست سیاسی وە ناو ” هربرت هایمن(Herbert Hyman) لە ساڵ ١٩٥٩ و لە شوونی لە دەیەیل ٦٠ و ٧٠ی میلادی ئی واژە فرەتر بی وە جێ تەفرەنج ساێونەزەرەیل زانست سیاسی. لە بار تئوری سیاسیوە، زاناگەیل بوار زانسی سیاسی خاون تەرح و پروژەگەیل جورواجوورن ڕا رێکخستن و کلک نیشان کردن سنوور مینەوانی لە سەر سیاسەوکردن کوومەڵگە. یەکەمین مودڵ لەی بارەوە وە لایەن “دیوید ئیستون” و “رابرت هس” ئامادە کریاس. ئی مودڵە دابەش کریاس وە سەر دوو بەشا:
یەکم: سیاسیەوکردن کوومەڵکە لە سەتح ماکرو(Macro-کوومەڵگە)
دووێم: سیاسیەوکردن کوومەڵگە لە سەتح میکرو(-Microفەرد، تاک)
سیاسیەوکردن لە سەتح ماکرو پێکهاتیەس لە:
ئنتقاڵ فەرهەنگ سیاسی لە نەسڵێکوە ڕا نەسڵێگ تر(مللەت، گروەکان، قەوم و …..). تەمام ئەو ئەکتورەیلە لە ڕی ئستفادە کردن لە سیاسیەوکردن کوومەڵگە ، نمادەیل سیاسی، فکری، باوەڕی و رەفتار سیاسی خوەیان هەنێرن ڕا نەسڵێک ک لە شوون ئەوان تێت.
سیاسیەوکردن کوومەڵگە لە سەتح میکرو: یانێ فەردێگ یا شەخسێگ لە دەروەچیگوە بەشێگ لە دیدگا و ویراوراگەیل سیاسی لە بارەی جامەێ خوەێ وە دەس خەێت. جێ وەتنە ک ئی دوو مودڵە یا متودە هەردکیان یەکتر تەمام کەن و فرە زامەتە ک لە یەکتر جیایان بکەیمنوە.
ئیسە وەخت ئەوە هاتیەس ک جوور نموونە کەیس” جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق” لە سەر بنەواێ سیاسیەوکردن کوومەڵگە لە سەتح ماکرو و میکرو وە کوڵی ئانالیز بکەیمن . مەیزوور لەی کاریچە تەنیا ڕا ئەوەسە بزانیمن یەکمین جەریان سیاسی-نزامی جامەێ یارسان چەنێگ توێنستنە نمادەیل سیاسی، فکر و رەفتار سیاسی خوەیان بنێرن ئەڕا نەسڵ ئیمە مانان ک لە شوون دامەزریان جونبش هاتیمەس . لە لاێک تروە، بزانیمن فەردێگ یارسانی چ جووری دەسێ رەسیەسە نووڕین و ویراوراگەیل سیاسی لە سەر جامەێ خوەی.
ئەگەر جونبش جوور یەی سازمان سیاسی لە سەتح ماکرو بوینمین ئەو وەخت باێەس نەسڵێگ جوور ئیمە لاخوارەگەی ئەو چەوەڕوانیە لەی سازمانە داشتووین ک پروفایل سیاسی، سمبوڵەیل سیاسی، رەفتار و بیرو و باوەرەیل سیاسی خوەێ لە رێ بەرنامە و ئەساسنامە ک موهمترین دکومێنت یا سەندە ڕا هەر سازمانێگ هەناردویت ڕا نەسڵ ئیسە. وەلێ وەداخوە تا ئەو شوونێگە من پەیجوور بیمەس جونبش خاون هوویچ بەرنامە و ئەساسنامەێگ نەویەس و ئەسڵەن مالووم نیە ک ئی سازمانە لە سەر چ بنەوا و پرنسیپێگ دامەزراننە. ئەگەر کەسێک سەنەدێگ لەی بارەوە دێریت با بخەیتە وەرچەوو راێ گشتی.
وەختێگ سازمانێگ بەرنامە و ئەساسانامە یا بەرنامەێ سیاسی یا مانیڤستو نەیاشتوویت پەس ئیمە ناتوانیمن باس لە سیاسیەوکردن جامەێ یارسان لە رێ جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق بکەیمن، چوینکە هوویچ دکومێنت یا سەنەدێگ ک ئیمرووژ جوور رفرنس ئستفادە لە لێ بکریەت لە شوون خوەی نەهیشتیەسە جێ. هەر وەی خاترە ئەو کەسەیلە ک وەخت خوەی وەل بەرێز سەی فەرهاد حەیدەری بینەس و ئی جونبشە دامەزراننە باێەس ئی مەسەڵە را نەسڵ ئیسەی جامەێ یارسان رووشن بکەنوە.
لە لاێک تروە، ئەیەر ئی گیچەڵە لە بار میکرو وە ئانالیز بکەیمن باز هەم گەرد گرفت رویوروی بیمن چوینکە فەرد یارسانی لە سەر بنەواێ کام دیسکورس ، گفتمان یا دکومێنت بتوانێد شناخت تەمام لە سەر بیروراگەیل سیاسی یا رەفتار سیاسی کوومەڵگەی یارسان وە دەەس بارێت؟
زنێەو بوین میرات سیاسی(Political Legacy) جامەێ یارسان لە دەیشت وڵات
بەشێگ لە مەردم یارسان ک وەخت خوەێ ساڵەیل فرەیگ لە ژیان خوەیان لە ئردووگای ئەلتاش بردووینە سەر ئاخرەگەی زوورمیان لە وڵاتەیل ئرووپای خسووسەن سکاندیناڤی نیشتە جێ بین. ئی مەردمە تەقریبەن بیست ساڵ لە شوون شکست جونبش لە مەێان سیاسی -نزامی، توێنستن جارێگ ترەگ خوەیان سازماندەهی بکەن. هەڵبەت ئی جارە بەرئەکس دەوران جونبش ، جـمشت سیاسی جامەێ یارسان ڕا جار یەکم لە سەر دەس بەشێگ وە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی مەردم یارسان دامەزریا و سازمان سیاسی یارسانی بی وە خاون بەرنامە و ئەساسنامەێ خوەێ و تا ئیسەیچە کار و بارەیل خوەیان وە شکڵ جورواجوور ئەنجام دەن.
جێ وەتنە نزیک وە کەمتر لە دوو دەیە لە شوون ئاشبەتاڵ جونبش، دووێمین سازمان سیاسی یارسانی وە شکڵ مودڕن و لە سەر دەس بەشێگ وە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی یارسان لە ئرووپا خسووسەن لە سکاندیناڤی لە ژێر ناو ” جونبش دموکراتیک یارسان” لە ساڵەیل ئەوەڵ دەیەی ٢٠٠٠ میلادی دامەزریا. لە شوون مودەتێگێچ سازمانێک تر یارسانی لە ژێر ناو ” یاریکورد” لە سکاندیناڤی دامەزریا. جێ وەتنە ڕا یەکخستنن دیسکورس یارسانی،جەمەو کردن و هاز دان وە جمشت سیاسی ئی کوومەڵگە، جونبش دموکراتیک یارسان و یاریکورد بڕیار دان دان ک لە بەین رووژەیل هەفت و هەشت ئاپریل ٢٠١٢ لە کونگرەێگ هاوبەش لە ژێر ناو کونگرەێ ” ئتحاد یارسان” خوەیان هەڵبوەشننوە و لە شوونی سازمانێگ یەکگرتگ درووس بکەن. ئەو وەختە کاناڵ نەورۆز تیڤی و نوویسەر ئی خەتەیلە جوور سەرپەرەست تیم نەورۆز تیڤی وە شکڵ رەسمی داوەت بیمن ڕا کونگرەی هاوبەش یارسانیەیل لە شار شووپینگ وڵات سوئد. وە شاێەتی تاریخ لەو کونگرە، جونبش دموکراتیک یارسان و یاریکورد خوەیان هەڵوەشاننوە و لە ئەنجام یەێ کونگرەی ئونیک و دموکراتیک ‘ سازمان دموکرایتک یارسان” دامەزریا. جێ وەتنە ئی سازمانە ئاخرین کونگرەی خوەی یانێ کونگرەێ ٤ لە ژێر ناو کونگرەێ ” زاگرس” لە بەین رووژەیل ٢١ و ٢٢ سپتامبر ساڵ ٢٠١٩ لە ستوکهوڵم پاێتەخت سوئد وەرێوە برد. جێ وەتنە لە شوون ماوەێگ دوارە یاریکورد وە خاتر چەن مەسەڵەێگ ک لەێرە جێ باس نیە لە لایەن کوومەڵێگ لە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی یارسانی دامەزریا. هەر ئەو جوورێگە ئەوەڵ جار باس کردیمن ئی سازمانە لە رووی حقوقیوە وەخت خوەێ لە کونگرەێ ئتحاد یارسانی هەڵوەشیاسوە و من خوەم شایەتم ڕا تاریخ و هەر وەی خاترە ئامادەم وە هاوکاری یارسانیەیل ترەگ کار بکەیمن ڕا یەکەوخستن پتانسیەل سیاسی جامەێ یارسان لە دەیشت وڵات.
جێ وەتنە ک سازمانەیل سیاسی یارسان ک لە دەیشت ولات دامەزریانەس نمایندەی رەسمی جامەێ یارسانن و وەختێگ باس لە جامەێ سیاسی و سیاسیەوکردن کوومەڵگەی سیاسی کەیمن وە بێ لە وەرچەوو گرتن فەئالیەتەیل ئی سازمانەیلە لاخوارەگەێ لە ٢٠ ساڵ وەرین تا ئیسە، فرە زامەتە بتوینیمن تاریف ئەو دوو واژە سییاسیە بکەیمن. لە گشتی موهمتر سازمان دموکراتیک یارسان گەرد تەمام خاڵەیل زەیف و مەنفییگ ک دێریتەی باێەس جوور شاڕەگ یا شادەمار جامەێ سیاسی و پاڵپێوەنەر ترم سیاسیەوکردن جامەێ یارسان حەساو بکریەت.
مقاومەت و موبارزەێ جامەێ یارسان لە سەر بنەواێ تاریف یا پێناسەی حقوق بەشەری
وە قەوڵ گوییلیم دیوید بلانت(Gwilym David Blunt)، ئوستاد پەیوەندییەیل ناودەوڵەتی لە دپارتمان سیاسەت ناودەوڵەتی لە سیتی یونیورستی، حەق مقاومەت جوور یەکیک وە پایەگەیل بنەڕەتی حقوق بەشەر حەساو کریەت. هەر وەی خاترەسە ک لە پێش وەتن جاڕنامەی جەهانی حقوق بەشەر هوویشێد: “لە شوونێگ رێز لە حقوق بەشەر نەگریەت مەردم حەق خوەیانە ک جوور ئاخرین رێ چارە دەس بیەنە موبارزە دژ وە ناهاوسانی و نائەداڵەتی”. جێ وەتنە ک لە دکومنتەیل سازمان ملەتەیلیچ هاتیەس ک مقاومەت و پادانەگەز لە وەرانوەر کۆلۆنیالیزم(ئستێمار) و ئاپارتاید ڕەواس. ئەگەر ئیسە کەیس جامەی یارسان بخەیمە ناو ئی ئستدلالە توێنیم بوویشیم ک مەردم یارسان و ئاینەگەیان یانێ ئایین” یاری”فرەتر لە چل ساڵە وە لایەن دەوڵەت دینی(Theocracy government) ئێرانوە لە ژێر ناو جموری ئسلامی جوور باقی هاووڵاتیەیل ترەگمان لە رووژهەڵات کوردسان و ئێران پاێماڵ کریاس.گشتمان خاس زانیمن ک لە سیستمێگ ئیدۆلۆژی دینی جوور ج.ئسلامی ک لە سەر باوەرەیل دین ئبراهیمی یا دین ئاسمانی دامەزریاس و قانوونەکانێ سەرچەمە لە قانوون شەرئیەت(Sharia law) وەرگرتیەس، باس لە مافەیل پێکهاتە و نەتەوە لە نووڕگەی سیستمێگ لەیوا یانێ دژایەتی وەل قانوونەیل خوا. وە ماناێگ شەفافتر، لە قانوون بنەڕەتی ج.ئسلامی ک لە سەر پرنیسپەیل ئسلامی نوویسیاس و ئی قانوونە گوازرشت لە خواست ” امت اسلامی” کەید. ئیەیچە مانای ئەوەسە ک نەتەوەگەیل ژێر دەس ئێران و یارسانیش جوور پێکهاتەیگ لە کوردسان هوویچ شوونێگ لە ناو قانوونێگ لەیوا نەیرن.
ئایا مەردم یارسان لە ئەچنەو هەل و مەرجێگ تەویسا وە چ متودێگ داواێ مافەیل خوەیان بکردان؟
لە وڵاتێگ جوور ئیڕان نە مەردم یارسان و نە پێکهاتەگەیل ترەگ ئمکان ئەوە نەیرن ک لە رێ دادگا و قانوونوە مافەیل خوەیان بسەنن. پەس تەنیا یەێ چارە یا ئاڵتەرناتیڤ مینیەد ئەویچ ” مقاومەتە”. جامەیگ جوور یارسان وەختێگ گەرد دووچەوەکی و نائەداڵەتی فرەێگ رویوەروی بیەس، بێجگە لە مقاومەت لە رێ سازماندەهی سیاسی-نزامی خوەی دەروەچێگ تر شک ناوەیت.لە حاڵ و رووژ ئیسە هەر کەسێک خوەی وە یارسانی و پەێڕەو ئایین بزانێت باێەس ڕا وەرگرتن مافەکانێ موبارزە بکەید. موبارزە و مقاومەت وەزیفە یا شەرافەتە. فەردێگ یارسانی ک لە بوارێگ کار و بار ڕا جامەی یارسان کەید مانای ئەوەسە ک ئەو فەردە رەسیەسە ئاست خوە ناسین (خودشناختی) و دی بڕیار دایەس وە مقاومەت و موبارزەێ خوەی تەقالا ڕا پارێزان کەرامەت جامەی یارسان بکەید.
باێەس لە جواو ئەو لایەنەیلە و ئەفرادەکانیان بوویشم ک ڕاسە جامەێ یارسان بەشێگ لە رووژهەڵات و باشوور کوردسانن، ئەمانێ ئی کوومەڵگە خاون تاێوەتمەندییل ئشتمایی، فەرهەنگی، تاریخی و ئاینی تاێوەت وە خوەیە. ئیە مانای ئەوەسە ک جامەی یارسان راسە ئاینێگ وە ناو یاری دیرێد، وەلێ خوەی بڕیار دەیت ک وە چ جوورێگ خوەێ تاریف و بازخوانی بکەێت. وەختێگ هوویشیمن جامەی یارسان یەی جامەی سیاسییە، ئیە تەنیا گەمە کردن وەل واژەگەیل سیاسیا نیە. هەر لە کارەیل” جمهوری” ئەفلاتونوە بگر تا رەسێتە لاێ ” سیاسەت” ئەرەستوو و ” امیل” روسوو و فرە ئەندیشمەند یا ویرمەند ترەگ، گشتیان وە رووشنی تاریف جامەی سیاسی کردنەس. ئەو کەسەیلە ک هوویشن یارسانەکان حەق نەێرن جامەی سیاسی خوەیان داشتووین با بچن و کارەیل ئەو ویرمەند یا ئەندیشمەندەیلە بخوەنن و ئەو جار قەزاوەت بکەن.
کەسەیل یارسانی لە سەف حزبەیل کوردسانی و ئێرانی
لە چل ساڵ وەرین تا هێمان کەم تا فرە کەسانیک لە تەبار یارسان لە ناو حزبەیل کوردسانی و ئێرانی خەریک موبارزەی سیاسی و نزامی بینەس. تەمام ئەو کەسەیلە جێ رێز و هورمەتن و سازمان سیاسی یارسانی و خسووسەن چالاکەیل سیاسی و مەدەنی ئی کوومەڵگە باێەس وە چەوو رێز و هورمەتوە تماشاێ ئەو کەسەیلە بکەن. لە چل ساڵ وەرین تا ئیسە چەنان یارسانی لە سەف سازمانەیل کوردسانی ئەلخسووس حدکا گیان خوەیان فەداێ ئازادی مەردم کوردسان کردنەس. بێ ئەوەێگە لە نەخش کەسێک کەمەو بکەم یا بتوام ناوچەگەرایی بکەم یا عەشیرەبازی بکەم باێەس ئەو حەقیقەتە قەبوول بکەیمن ک مەردم “بازگر” سەر وە مەڵوەند گەوارێ گۆران و خسووسەن خانەوادەێ خوسرەوییەکان چەندین کەس لە ئەزیز ترین ئەندامەیل خوەیان فەدای جمشت مللی دموکراتیک کوردسان کردنەس. ئەگەر زەمانێگ بازە کەسێگ تەنیا لە حدکا جوور پێڵێگ یا پاسپۆرتێگ ڕا رەسین وە مەنافەگەیل ئگویستیانە یا شەخسی خوەیان و هاتنیان ڕا ئرووپا کەڵک لە ناو حدکا وەرگرتیان، وەلێ خوسرەوییەکان وە فەداکردن گەوراترین سەرمایەی ژیانیان دژ وە سیستم توتالیتەر جموری ئسلامی ویسیان. خوسرەوییەکان هوویچ وەخت تەنانەت خوەیان خەم نەکردن لە وەرانوەر بێرەحمیەیل پەت سێدارەی جموری ئسلامی. هەر وەی خاترە چ ئەو ئەزیزەیلە ک سەر وە خانەوادەێ خوسرەوییەکانن و چ ئەزیزەیل ترەگ یارسانی ک گیان خوەیان فەداێ ئازادی کردنەس لە سەف حزبەیل کوردسانی و ئێرانی جێ رێز و هورمەتن. لە لاێک تروە، ئەو کەسەیلە ک لە تەبار یارسانن وەلێ حزبەیل کوردسانی و ئێرانی ڕا موبارزە و مقاومەت هەڵوژاننە ئەزنەو جێ قورب و هورمەتن. هوویچ فەردێگ یارسانی نیەووت بێ رێزی وەو کەسەیلە بکەیت چوینکە ئەو کەسەیلە خوەیان بڕیار دەن ک لە چ حزب یا سازمانێگ فەئالیەت سیاسی، مەدەنی و نزامی بکەن. لە وەرانوەریچ سازمان بوومی و یارسانی و هەر لەیوا جامەی مەدەنی ئی کوومەڵگە ئنتزار لەو کەسەیلە دێریت ک هان لە سەف حزبەیل غەیر یارسانی لە جێ توومەت، ناونیتکە ژەنین و تەقالایان ڕا لکانن جـمشت سیاسی جامەی یارسان وە مەزەو و دینوە، لاخوارەگەی لە فەرهەنگ بەرز یاریوە فێر رێز گرتن، مێر و موحبەت و ئشق بوون. هەر جوورێگ بوود گشتمان لە تەبار یارسان و ئایین یارییمن و با خەت و مەش سیاسیمان یەکیک نەووت، وەلێ با وە ئتراموە گەرد یەکتر هەڵس و بنیش بکەیمن. نەفس ئی رەفتارە جوورێگ لە ئتراف وە پلورالیزم سیاسی، فرە رەنگی، تولرانس و ئنسان مەحوەرییە.
فەرهەنگ دووسی ، ردەو کردن تون و تیژی و ئنسان مەحوەری لە ئایین یاری
لە چل ساڵ وەرین تا ئیسە فرە جار وە لایەن جموری ئسلامی، گرووپەیل سەلەفی و تەنانەت ئەندام حزبەیل کوردییچ تەوهین وە مەردم یارسان و باوەڕەیل ئایین یاری کریاس. وە قەوڵ فیلسووف وە ناو دەنگ ئەڵمانی ” هێگڵ” لەی دۆنیا بێجگە لە خود تاریخ هێچ دادوەر یا قازییگ وجود نەێریت.تەمام رەفتارەیل غەیر ئنسانی ک لەی چل ساڵ گوزەشتە دژ وە جامەی یارسان ئەنجام دریاس نەتوانستیە بوود وە بایس حەزف کردن ئەکتورەیل سیاسی و مەدەنی ئی کوومەڵگە لە مەێان موبارزە و مقاومەت. دەلیل بنەڕەتی ئی کاریچە شاێەت هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای حەقیقەتێگ ئەویچ ئەوەسە ک مەردمێگ ئاینەگەیان لەر سەر بنەواێ ئازادیخوازیی، هاوسانی، ئەداڵەت، ئشق، گوڵ، مێر و موحبەت و دوویر لە تون و تیژی دامەزریایوی، ئمکان نەێریت هەر وەی ئاسانییە لە ژێر فشارا تەسلیم بوون. تاریخ شارستانیەت یارسان و مقاومەت و موبارزەێ دوویر و درێژیان ک لە ناو دڵ شنروێ و زاگرۆس ریشە داکوتاس فرە زامەتە لە ژێر هەڕەشە و گوڕەشە لە بەین بچووت. ئیسەیچە وەر لەوەێگە برەسیمە بەش ئەنجامگیری ئی بابەتە خوەش دێرم وە پشتیوانی چەن بەندێگ لە کەڵام یارسانی باس فەرهەنگ ئاشتی و دوویر لە تون و تیژی لە ئایین جامەی یارسان بکەم. باسکردن لەی ئەرزشەیلە لە نووڕگەی یارییوە هەم ڕا رەوشەنگەرییە ڕا ئەو کەسەیلەسە ک دوویر لە فاکتە جەریانەیل یارسانی خەنە پاڵ داعش، خەتەرناکترین جوور ئسلامی سیاسی ک لە سەر فەلسەفەێ سەلەفییەت و وەهابیەت دامەزریاس و لە لاێگ تروە هاوردن نموونە لە کەڵامەیل یارسانی لە رابتە وەل ئخڵاق و رەفتار ڕا ئەوەسە ک بازە یارسانییگ بزانن وە چ لەونێگ باێەس جواو ئەو کەس و لایەنەیلە بیەنوە ک دەرحەق وە جامەێ یارسان و ئاینەگەێ کار خەراو ئەنجام دەن. هەر ئەو جوورێگە ئەوەڵ جاریش باس کردم ، جامەی یارسان وە تویل تاریخ گەرد دووچەوەکی ، نائەدالەتی و بێبەشی دەس و پەنجە نەرم کردیەس. گەرد تەمام ئی راستیەیلە، فەردێگ ک خوەێ وە یارسانی و پەیڕەو ئایین یاری بزانێت باێەس لە وەخت نوویسان و قسە کردنا ئستفادە لە بێداشتی زووانی و ئخڵاق مەحوەری لە یارییا بکەێت. ئێمە گشتمان زانیمن ک فرەتر لە چل ساڵە جامەێ یارسان لە ناو وڵات وە شکڵ سیستماتیگ وە لایەن جموری ئسلامی و گرووپەیل توندڕەو ناحەقی دەرەحەقیان وەرێوە چووت. لە لاێک تروە، ئەو بەشێگە لە مەردم یارسان ک ئەوەلەیل دەیەی ١٩٨٠ دەروەدەر عەراق بین ،هەم وە لایەن خوەیانوە و هەمیش وە لایەن چواردەورەکەیانوە دووچار بێ حورمەتی، زوڵم و بێبەشی فرەێگ هاتنەس. تەمام ئەو رەفتارەیل زشتە ک وەخت خوەی ڕا نموونە لە ئروودگای “ئەلتاش” دژ وە یارسانەکان ئەنجام دریاس لە هویر و حافزەی تاریخی یارسان پاکەو نەویەس. رووژێک تێت ک بێ ئەوەێگە تەخفیف بێریەت یا چەووپووشی لە‌ی بێ حورمەتیەیلە بکریەت وە شکڵ زانستی و ئەکادیمی ئەو دەوارنە نوویسیەت ڕا ئەوەێگە جارێگ تر ئەو کارەساتەیلە دەرحەق وە جامەێ یارسان ئەنجام نەیریەت و هەمیچ ئەڕای ئەوەێگە نەسڵ بانان یارسانی بزانن وەخت خوەێ لە ئروودگاێ ئەلتاش چ وە سەر مەردم یارسان هاتیەس. گەرد تەمام ئیانە فەرد یارسانی و یاری باێەس تا شوونێگ ئەڕای کریەت نە قینی لە کەس باێت و نە دژ وە ئەرزشەیل ئنسان مەحوەری قسە بکەیت یا بنوویسێت. تەنیا زەمانێگ باێەس وارد تون و تیژی بیمن ک لایەنێگ پەلامار جامەێ یارسان بیەیت. ئەو وەخت مەردم یارسان حەق خوەیانە ک لە چوارچوو بەرگری ڕەوا (دەفاع مشروع) یا مەیشوور حقوق بەشەر بتوان دەفا لە خوەیان بکەن.
جێ وەتنە لە ئایین یاری و لە رابتە وەل هەڵس و بنیش ئخڵاقی فەردێگ ک خوەی وە یارسانی یا پەێڕەو ئایین یاری بزانێت باێەس جواو کار خراو یا رەفتار زشت وە خاسی بیەیتوە. دەلیل ئی کاریچە ئەوەسە ک فەردێگ یارسانی مادام مەیلەوار ئشق، مێر و موحبەت یا مێروەرزییە ، باێەس جواو خەراوی وە خاسی و خاسیچ وە ئستفادە لە ئشق جواو بیەتوە. لەی بارەوە شێخ ئەمیر مەرەمۆ:
” ئەو مەواچۆ دەرد تو باچە گیان      پەرێ تۆ سودە پەی ئەو زیان”
ئایین یاری بەرئەکس دین ئسلام هیچ باوەڕیگ وە مەسەڵەی پاکی و نەجس نەێریت و لە دیدگای ئی ئاینوە گشت چشتێگ پاکە. ئیە یەکیک لە خسووسیاتەیل بەرز و بێ نەزیر ئایین جامەی یارسانە. جێ وەتنە نموونەی ئی رەفتار ئخلاقییە لە ناو هیچ کام لە دینەیل ترەگ لە ئاسیا و ئرووپا وجووود نەیرێت بیچگە لە ئایین یاری و مەسیحیەت. وە ماناێگ تر ئایین یاری بەرخەڵاف بازە مسڵمانێک، کەسانێک ک موخاڵف ئایین یاری بوون وە نەجس نازانێتەیان. هەر وەی خاترەسە ک شێخ ئەمیر مەرەمۆ:
” مێردی ئازادە راگەش بەرد ئەو سەر       مێردی نا ئازاد وە یاری ئەو وە دەر”
یا لە شوونێگ تر مەرەمۆ:
” ئەگەر ئائین وێت وە خاس مەزانی       وە ئائین کەس بەد نمەوانی”
ئیە وەو ماناسە ک شاڕەگ یا شادەمار ئیدۆلۆژی ئایین یاری لە سەر ئترام ڕا ئنسانیەت و باوەرەیل ترەگ دامەزریاس. لە لاێگ تروە باس ئنسان مەحوەری یەکیک لە بنەڕەتی ترین باوڕەیل یارییە ک لە قەڕنەیل چوارم و پەنجم هجری دەس وەپێکریاس و تا ئێرەنگە ئدامە دێرید. ڕا وێنە سوڵتان سەهاک مەرەمۆ:
” پەی تویلێ هەزار درەخت پاچیمە       پەی حەق مەوڕێ تێغم دوو دیمە
یا سومبوڵ و نماد مقاومەت جامەی یارسان یانێ” تەیموور بانیارانی لە باوەت ئازادی ، ڕزگاری ، هاوسانی و ئەداڵەت خوازی ڕا تەمام ئنسانەکان فەرمایشت کەید:
” یاران مەر ئەوسا تەیموور دڵشاد بۆ       ئازادی عالەم دادڕەسی داد بۆ”
جێ باسە ک تەمام ئەو کەڵامەیلە ک جوور نموونە لەی باسە هاتیەس گوزارشت لە رەفتارشناسی، ماریفەت، ئخڵاق و فەلسەفەی ئازادیخوازی و ئنسان دووسی لە ئایین یاری و جامەی یارسان کەێت. ئی ئەرزشەیلە بەشێگن لە تەمەدوون یارسانی و میرات جەهانی. پەس ئی نورمەیلە نە تەنیا ڕا مەردمێگ وە ناو یارسان وە قورب و جێ ئستفادەن ،بەڵکەم ڕا هەر ئنسانێگ ک باوەڕ وە ئنسان مەحوەری دێرێت، توێنێد قابڵ ئستفادە بووت.
ئەنجام:
لە ئەنجام ئی مەتڵەو دوویر و درێژە لە سەر جامەی یارسان وە بەهانەێ جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق رەسیمنە ئی ئەنجامەیلە خوارە:
١.جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق گەرد تەمام رەخنەگەێلێگ ک لە جونبشەگە و رابەریەتەگەی گریرت، بەشێگە لە تاریخ مقاومەت و پاوەگەزدان سیاسی و نزامی جامەی یارسان لە وەرانوەر جموری ئسلامیا. خوەندنەوەی زانستی و ئەکادیمی لە ئایندەیا توێنید هامێارمان بوو ڕا خاستر حالی بین لەی پەدیدە و دەرس وەرگرتن لە خالەیل قەوی و زەیف جونبشەگە. ئەکادیمیەیل جامەی یارسان توێنن لە ئایندەیا لە زەمینەگەیل زانست سیاسی، نزامی، جامەشناسی و دەرویینناسی ئی کەیسە ئانالیز بکەن. ئەنجام ئی بابەتە نیشانێ دەیت ک سەنەد و دکۆمێنت نوویسریاگ فرەێگ لە وەردەسمان نیە و هەر وەی خاتر تاقیقات کەتاوەخانەیی لەی بارەوە فرە زامەتە. شاێەت خاسترین ئەڵتەرناتیف لە سەر ئی کەیسە ئەنجام دان مینەوانی وە شکڵ مەێدانی و ئستفادە کردن لە موساحبە وە گەرد کەسەیل موناسب بوو. ئی پرۆژە لاخوارەگەی ئتیاج یا هەوەجە وە دوو ترم دانشگا یانێ یەی ساڵ کار مینەوانی دێریت. من جوور کەسێگ لە جامەی یارسان ئامادەم وە بێ چەوەڕوانی مادی وە هاوکاری تیمێگ کارناس لە بوارەیل ئاماژە وەپێکریاگ ئی کارە ئەنجام بیەم.
٢.یەکێک ترەگ وە ئەنجامەیل ئی ئانالیزە ئەوەسە ک یارسانیەکان نیەووت جارێگ ترەگ لە سەر بنەواێ ئمتیازات سادات یا خاندان ئجازە بێەن ک کەسێک وەخاتر ئەوەێگە لە تەبار فڵانە خاندانە بوودە رابەر سیاسی جمشت یارسانی. چوینکە تەجروەی شکست تاڵ جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق وەپیمان هوویشێد ک رابەری هاوبەش یا ریاست مشترک خاسترین جوور رابەرییە ڕا یارسان . ئی مودڵە لە ڕابەری هەم نوا لە دیکتاتوریەت، تەكڕوەی و فەساد سیاسی و ئقتسادی گرێت و هەمیچ گەرد نزام فکری جامەێ یارسان و یاری هاوپەیکی دێریت.
٣.یارسانیەیل دەیشت وڵات لە رێ خوەندنەوەێ تازە و دەرس وەرگرتن لە شکستەیل وەرین خوەیان ، جارێگ تر خوەیان لە شوون نەمان جونبش ئوەرگانیزە کردنەسوە ئەمانێ وە داخوە یەێ جار ترەگ ئەقڵ خوەیان را مودەت کەمێگ دانە دەس ئەو کەسوە ک زەمان خوەێ نەتوێنست رابەر خاسێگ بوو . وە خوەشیوە فرە تویل نەکیشا ڕا جار ئاخر ئەو کەسە تەنبی سیاسی کردن و ڕا هەمیشە شانس رابەری لە لێ وەرگرتن. ئەو کەسە جێ رێز و هورمەتە، وەلێ دوو جار شەنس خوەێ تاقی کردیەسووە و هەردک جارەگە لە ئمتحان رابەری رفوزە بیەس.
٤. یارسانیەیل دەیشت وڵات گەرد ئەوەێگە جارێک تر خوەیان رێکخستنە وەلێ هەمڕای لە ناو خوەیانا نەتوێنستنە فەرهەنگ یەکگرتن ، ئاشتی، ئشق و ئنسان مەحوەری ئایین یاری وە خاسی جێ بخەن. هەمراێ نەتوانستنە دیسکورس سیاسی یارسانی وە شکڵ یەکگرتگ بوەنە نوا. هەر وەی خاترە تا رووژێک رەخنە لە خوەیان نەگرن و ماڵ یارسانی یەکەو نەخەن ناتوێنن کارگەری یا شونەوار فرەێگ لە سەر گورانکارییەیل سیاسی دابنەن.
٥.چالاکەیل سیاسی و مەدەنی باێەس کار بکەن ڕا سیاسیەوکردن جامەی یارسان بێ ئەوەێگە چەوەڕوان ئجازە لە هوویچ کەسێک بوون. ئەڕا ئی کاریچە لازمە تەمام هاز و تواناییەیل خوەیان لە تەمام بوارەکان بخەنە کار. ئی کاریچە بێ پشتیوانی و هامیاری فەرد وە فەرد یارسانی ئمکان نەیریت. ئەیەر ئتیاج بوود باێەس گەرد مەرجەئیەت ئایین یاری یانێ بەرێز سەی” نەسرەدین حەیدەری” مشویرەت بکریرت. ڕاسە ئەوان هان لە شەرایەت سەخت و ئەمنیەتی لە ناو وڵات وەڵی بەڕێزیان باێەس رەساڵەت ئخڵاقی و تاریخی خوەێ جوور رابەر ئایینی جامەێ یارسان جێوە جێ بکەێت. حەقیقەت هەر چەن تاڵیش بوو وەڵی وە بێ مشویرەت وە گەرد بەڕیزیانا ئیمە ناتوانیمن مەردم یارسان ڕا رەسین وە مافەیل سیاسی خوەیان وە خاسی ئورگانیزە بکەیمن. ئەو ئتیاج نەیریت ک خوەێ هامێتەی کار و بار سیاسی بکەیت وەلێ توێنید جوور مەرجەئیەت باڵای ئایینی جامەێ یارسان لە سەر مەسەڵەگەیل ئشتمایی و چارەنوویس ساز هامێار موبارزەێ سیاسی-نزامی سازمانەیل یارسانی بوود.
٦. لە لایک تروە وەی نەتیجە رەسیمن ک مقاومەت و موبارزەی سیاسی جامەی یارسان لە سەر بنەواێ تاریفەیل حقوق بەشەری و لە چوارچوو بەرگری ڕەوا و ماف گەردووینی بەرجەستە بیەسوە. بەرخەڵاف قسەی ئەو کەسەیلە ک توومەت دینی و تون و تیژی دەنە پاڵ جمشت یارسانی، هێزگردن و جـمشت سیاسی جامەی یارسان لە سەر تەشخیس درووس و ریالیستیانەی چالاکەیل سیاسی و مەدەنی و حقوقی ئی کوومەڵگە کەفتیەسە رێ. هیچ فاکتەێگ نیە ک سابتێ بکەێت جمشت سیاسی جامەی یارسان سەرچەوە لە دین وەرگرتیەس یا ئی پرۆژە بوود وە بایس تون و تیژی لە کوومەڵگە. تەجروەگەیل وەرین وە پیمان هوویشێد ک تەنیا کەس و لایەنێگ ک حەق ئەوە داشتتویت نمایندەگی جامەێ یارسان بکەیت تەنیا خود ئی کوومەڵگەس نە کەس و لایەنێگ تر.
٧. مەسەڵەی ئنسان مەحوەری داوا لە هەرد فەردێگ یارسانی کەیت ک تەنانەت گەرد دوژمنەگەی و موخاڵفەکانی وە فەرهەنگ ئاشتی و دوویر لە تون و تیژی هەڵس و بنیش بکەیت. کەسێک خوەی وە یارسانی و پەیڕەو ئایین یاری بزانیت باێەس هەم مەسعولیەت تاریخی وەربگرێت و هەمیش رێز لە ئەرزشەیل ئخڵاقی و ئنسان مەحوەری یاری بگرێت، چوینکە ئی ئەرزشەیلە بەشێگ لە فەرهەنگ جامەێ یارسانە.
سەرچەمەکان:
Breuilly, John) (2011) Max Weber, Charisma, and Nationalist Leadership.London:The London School of Economic and Political science. Available online:
https://www.researchgate.net/publication/230122004_Max_Weber_Charisma_and_Nationalist_Leadership( Accessed: 2020-08-19).
کەتاو “سەرئەنجام”. جەمەو کردن، مینەوانی و ویراستاری: تاهری، تەیب.چاپ یەکم. ساڵ: ٢٠٠٧، سلێمانی، چاپخانەی ئاراس
تاهری ، تەیب(٢٠٠٩) تاریخ و فلسفەی سرانجام: شرحی بر نحلەهای فکری و اعتقادی کردستان. چاپ یەکم. چاپخانەی مۆکریانی
تاهری، تەیب(٢٠١٣) بانگ سرحدان: شمەای از مفاهیم و اشراق مستتر در کلام های یارسان. چاپ یەکم. چاپخانەی مۆکریانی

ن.حشمەت خۆسرەوی

تمام مقالەهای منتشر شده تنها بازتاب دهندە نظر نویسندگان آن است.

Visits: 178