Home / پانل آزاد / نماێ موبارزە و مقاومەت جامەی یارسان دژ وە فەرهەنگ ستەمگەریی

نماێ موبارزە و مقاومەت جامەی یارسان دژ وە فەرهەنگ ستەمگەریی

یارسان مدیا
‏14‏ اُكتبر‏ 2020

 

ن.حشمەت خوسرەوی

Heshmat Khosrawi

جار و بار بڕیک کەس و لایان لەیوا نیشان دەن ک گویا مەردم یارسان هوویچ وەخت لە تاریخ خوەیانا خاون فەلسەفەی موبارزە و مقاومەت دژ وە ستەمکارەیل رووژگار نەوینەس. هەر وەی خاترە تەڵاش کەن ک لە رێ (ژاران و خاران)[1]، مەردم یارسان وەل تاریخ جمشتەیل کورد لە زەمان (شێخ ئوبەیدوڵا، سەی ڕەزا، سمکوو ، قازی مامەد، شێخ ماموو، مەلا مسەفا و مەولانا خالد نەقشبەندی)، جیرەخوەر ئوسمانی و دوژمن سەر سەخت زوان گورانی و ئایین یاری، ئاشنا بکەن. ئەمانێگ هوویچ کام لەی کەسەیلە ئەڕا زنێ کردنەوەی تاریخ، زوان و هویەت راسکانی کورد موبارزە نەکردنەس و فرەتر کارەکانیان یا شوونهەڵگر فکر ئمپراتۆری ئوسمانی و فەرهەنگ بێگانە بیەس یا سەر وە قودرەتەیل مەنتەقەیی و جەهانی. وەلێ جامەی یارسان وە تویل تاریخ موبارزە ئەڕا ڕەسین وە ئازادی و رستگاری کردیەس و هوویج هەوەجەێگ وە تاریخێگ دەسهەڵوەس و پڕ لە شکست نەیریت .هەر لە زەمان شێخ ئوبەیدوڵا تا رەسێتە جموری مەهابات و حوکمەت ئەلان، هەرێم کوردسان هیچ باسێک لە قەێام یا هێزگردن مەردم یارسان دژ وە فەرهەنگ ستەمگەرەیل نەکریاس. ئەو کەسەیلە ک تاریخ کورد تەنانەت تاریخ جمشتەیل سیاسی، فەرهەنگی و ئشتمایی کورد لە وەرینا نوویسانەس، هوویچ ئاماژەێگ وەی حەقیقەت تاریخییە نەکردنەس ک ئایین یاری هەر لە دەەوران (بالوویل دانا لە قەڕن دووێم کووچی، تا دەەوران پیر شا خووشین لەقەڕن پنجم ، تا زەمان سوڵتان سەهاک، پیر بنیامین و باوە یادگار لە بەین قەڕنەیل هەفت و هەشت و تا ڕەسێتە قەێام گوران وە رەهبەری تەیموور بانیارانی)،  گەوراترین موبارزە و مقاومەت فەرهەنگی و ئاینی وەرێوە بردنەس. ئی موبارزە تەنیا ئەڕا یارسان نەویەس بەڵکەم ئڕا پاراستن شارسانیەت زاگرۆس لە وەرانوەر دین هاوردە و فەرهەنگ ستەمگەریی دەسەڵاتدارەیل ئەو دەەور و زەمانە بیەس. ئایا فەردێگ یارسانی چ جووری توانیت تاریخ وەرین کورد وە هی خوەی بزانێت لە حاڵێکا هوویچ باسێگ لە سەر مقاومەت و قەیامەیل یارسانی دژ وە داگیرکاری و دین هاوردە لە تێا نیە؟ باس لە (قەێام سمکو) کەن ک ئەڕا رەسین وە قودرەت تەنانەت مەرزەیل ئخڵاقی و ئنسانی بەزاند و لە هوویچ زوڵمیگ دەرهەق وە ئەقڵیەتەیل ترەگ ئەڕا وێنە کریستیانەگان دەس نەپارێزا، وەلێ باس لە (قەێام گوران و یارسان) ناکەن. باس لە قەێام سمکو دژ وە ڕەزاخان کەن، ئەمانێگ باس لە قەێام (تەیموور بانیارانی) دژ وە ستەمکاریەیل قاچارەگان و دەوڵەت ناسر الدین شاە ناکەن. ئایا فەرد یارسانی توانێ چە لە (شەرەفنامەگە)ی شەرەفخان بەدلیسی یاێ بگرێت ک پڕە لە کەلەمەی لاڵکیانەوە و خۆچەمانن و فاکتەی دوویر لە راسی؟ پەس نە تاریخ جمشتەیل کورد و نە شەرفنامەگەی شەرەفخان، هوویچ سازگارییگ وەل تاریخ، زوان و هویەت یارسانی نەێریت. ئایا فەرد یارسانی توانێت چە لە تز دوکتوراگەی د.قاسملوو یانێ (کوردسان و کورد) یاێ بگرێت وەختێگ ناوبریاگ موبارزەی کورد لە رووژڵات کوردسان لە سەر بنەوای گرایشات مەزهەبی شیەو کەێت. ناوبریاگ هوویشێد:

جمشت ئازادیخوازنەیی نەتەوەیی لە مەنتەقەی مەهابات قەویترە چوینکە کوردەیل مەهابات ئەهل تەسەنوونن وەلێ کوردەیل شیعە هەر جوور فارسەگان شیعەن. ئی ئختلافات مەزهەبییە بیەس وە دەلیل ئەوەێگە سستەم نەتەوایەتی ئاشکارتر خوەێ نیشان بیەیت“(قاسملو، ١٩٩٦، سەفەێ:٣٠٤).  ئیە تەشخیس د.قاسملوو بیەس لە سەر گەورا شار کرماشان و هەمان تەئبیر توانێت ئەڕا یارسانیش درووس بووت، چوینکە فرە جار هوویشن ک یارسانەکان وە دەلیل هاوبەشی فەرهەنگییان وەل شیعەکان کرماشان، ئەوانیچ کەفتنەسە ژێر کارگەری مەزەو شیعە. ئی قسە لە وەختێکا کریەت ک جمشتەیل فەلسەفیی و باوەڕیی یارسان سەرچەمە لە ئایین مهرپەرەستی وەرگرتیەس و ئی کوومەڵگە وە تویل تاریخ هەر جوور ئیزەدییەگان میراتهەڵگر فەرهەنگ و باوەڕەیل کوردسان بینەس( تاهری، ٢٠٠٩، سەفەێ:١٠). درووسە ک نوویسەرێگ جوور (مامەد ئەلی سوڵتانی)، جیرەخوەر جموری ئسلامی، جـمشت و قەیامەیل یارسان خەێتە چوارچوو جـمشتەیل (علوی و شیعی)، وەلێ ئایین یاری و جامەی یارسان هوویچ وەخت لە تاریخ موبارزەی خوەیانا نە سەر وە علوی بینەس و نە شیعە . ئایین یاری و جامەی یارسان چ لە گوزەشتیەیا و چ ئەلانیچ، کوومەڵگەێگ سەروەخۆ و خاون سەروەری بینەس.

ئەوکەسەیلە ک کەتاوەیل تاریخی ئەڕا کورد نوویسانەس یا ئەسڵەن هوویچ ئاماژەێگ وە یارسان نەکردنەس یا ئەیەریچ کردووین هەتمەن یارسان جوور خوەی باس نەکردنەس و جوور شاخەێگ لە شیعە یا  (عەلی ئیلاهی) باسێ کردنەس(ئەڕا نموونە بنوڕنە: تز دکتوراگەی د.قاسملوو، یانێ: کوردستان وکورد). یا زوورم وە ناو مینەوان و تاریخ نوویسەیل کورد و قەێرە، لە جێ ئەوەێگە تاریخ یارسان جوور تاریخ، زوان و هویەت کورد بزانن ئەڕا تاریف کردن سەروەری فەرد کورد وەلێ هاتنەس یارسان جوور دین و مەزەو تماشا کردنەس. هەر وەی خاترە من پێشنیار کەم ک هەر یارسانییگ تەڵاش بکەێت ک تاریخ کورد لاخوارەگەی لە ١٠٠ ساڵ گوزەشتە بخوەنێتوە و بزانن ئی کەتاوەیل تاریخییە هوویچ ڕەبتێگ وە یارسانوە دێرێت؟

ئەی پەس کی توانێد سمبڵ و نماد موبارزەی جامەی یارسان بووت ئەڕا ڕەسین وە ئازادی و رستگاری لە ژێر دەسی؟

وە باوەڕم بێ ئەوەێگە بتوام مەسەڵەی ئایین یاری و یارسان وە شکڵ خام و سادە هامێتەی ئی باسە بکەم توێنیم بوویشم ک پیرەیل یارسان لە گوزەشتەیا و خسووسەن کەسێک جوور (تەیموور بانیارانی) توێنێد ڕەمز و نماد موبارزەی سیاسی جامەی یارسان ئەڕا ڕەسین وە مافەیل خوەی لە هەل و مەرج ئیسە بووت. ئیە وە هوویچ شێوە ماناێ کەمڕەنگ کردن شوون و لوون پیرەیل یا رەهبەرەیل ترەگ یارسانی نیە. بەلکەم تەیموور خاسترین نموونەس ئەڕا جـمشت سیاسی یا تشکلیلاتی جامەی یارسان و هەر وەی خاترە خەراو نیە ئەیەر فەئاڵەیل سیاسی ئی کوومەڵگە تەیموور بکەن وە سەرمەشق موبارزەی خوەیان دژ وە ستەمکارەیل ئیسە و ئایندە. ئستدلالیچم ئەوەسە ک تەیموور بانیارانی وەخت خوەی رەهبەر هێزگردن(قەێام) گوران یا  یارسان دژ وە سیستم ستەمگەر و زاڵم قاجارەگان خسووسەن دەوڵەت سەلتەنەتی ناسرالدین شاە(١٢٦٤-١٣١٣) بیەس.جێ وەتنە ناوبریگ ساڵ(1246)خوەرەتاویی لە خانەوادەێگ یارسانی لە ئاوایی بانیاران لە داڵگ بیەس. باوگ تەیموور یانێ(ڕەزا بانیارانی)، یەکیک وە مەشاهیرەیل وە ناو دەنگ ئەو وەخت  یارسان بیەس. شاە تەیموور لە شوون مودەتێگ خزمەت لە بانیاران و تەکیەی تویشامی، رووی کەێتە تەێران و لەوردا فرە لە کوردەیل یارسان لە دەور ئی رەهبەر زانا جەمەو بن و ئی کارە بووت وە باێس ئەوەێگە دەسڵاتدارەیل ستەمکار قاجار لە دەوران (ناسرالدین شاە) وە یانکەێ قەێام کوردەێل دژ وە خوەیان ، تەیموور دەستگیر بکەن. لە شوون وە سەر بردن شەش مانگ لە زندان ، ناوبریاگ هەنێرن ئەڕا کرماشان و ئاخرەگەێ لە سەوزە مەێان(سبزە میدان) ، ئدامێ کەن و دویاخر پەیڕەوەیل خەت تەیموور ناوبریاگ لە قەورسان کرماشان وە خاک سپاردن. مەردم یارسان باێەس له هەل و مەرج ئیسە وە ئلهام وەرگرتن لە فەلسەفەێ مقاومەت و ئرادەی پڕ لە سەروەریی پیرەیل و زاناگەیل یارسانی و ئەلخسووس،  تەیموور لە وەرانووەر تەمام توفانەیل ئیسە و ئایندە بووسن. لە لاێگ تروە، با لە (تەیموور بانیارانی) یاێ بگریمن ک هاوشان موبارزە ئەڕا یارسان وە چەوو رێز و هورمەتەیچووە بنوڕیمە موبارزەی تەمام مەخلوقات عالەم ئەڕا ئازادی و ڕستگاری.

 تەیموور بانیارانی فەرمایشت کەێت:

یاران مەر ئەوسا تەیموور دڵشاد بۆ

ئازادی عالەم دادڕەسی داد بۆ

لە ڕاسیا ئەو چەن بەندە لە فەرمایشتەیل تەیموور بانیارانی، نیشانەی ئەو حەقیقەتەسە ک ئنسان مەحوەری ، بەرابەری ، ئەداڵەت و دووچەوەکی نەکردن لە بەین ئنسانەگان، بنەوا و شاڕەگ جەهان بینی ئایین یاری و جامەی یارسانە. ئەڕا مالوومات فرەتر لەی بارەوە، ئاێەم توانێت شالودەی ئیدۆلۆژی یاری لە رابتە وەل مەسەڵەی خوەناسین(خودشناسی) و ئنسان خودایی(انسان خدایی) پەێجوور بووت.

پەێامیچم ئەڕا ئەوکەس و لایانەیلە ک موبارزەی سیاسی جامەی یارسان ئەڕا ئازادی و رستگاری وە کفر الکبیر زانن و جەنگێگ سایکولوژی تەمام ئەێار دژ وە ئرادەی سیاسی ئی کوومەڵگە خستنەسە رێ، تەنیا کافیە ک وە دقەتوە چەن بەشێگ لە کەڵام  (پیر بنامین) ک وەزوان گوورانی نوویسیاس، بخوەنن و ئەو جار بانە مەێان جەنگ دژ وە سەروەری و مقاومەت جامەی یارسان.

پیربنیامین فەرمایشت کەێت:

ئەرجەهان تەنگ بوو

سەرانسەر جـەهـان پـەنـه‌مـان تـەنـگ بــوو

پـەرچـیــن دەوران پــڕدار و سـەنـگ بـــوو

نـەیزه و تـەوەرزیــن غـوڕشـت جەنـگ بوو

ژاران و خــاران تـێـخشـان وە چـەنـگ بـوو

ئـــاو سیـروانــمــان وە سیـاه ڕەنــگ بـــوو

کـــوان و ڕوان بــار چــۊی فـــەرنـگ بــوو

زەڕ و یاقــووت بوو بەور و نەهەنــگ بــوو

چوار حەڵقەێ دەورمان شێر و پەڵەنگ بوو

ئــێــژدەها و مـاران حەڵقـه‌شان تـەنگ بـوو

ئـیـمــەی ئەمــــــر تــو مــاوەرمــی وە جــا

تــەرســـمــان نــــیــەن پـــــــەێ ڕووژ داوا

ئەنجام:

لە ئاخروە، وەی ئەنجامە ڕەسیمن ک ئەڕا راسەوکردن دەقەیل کەلامیی و نیشاندان شارسانیەت وموبارزەی حەق تەڵەبانەی یارسان هەوەجە دیریمن ک نوخبەگەیل و مینەوانەیل یارسانی دەس بکەن وە تاقیقات مەێانی و زانستی لە سەر ئەو بەشەیلە ک ئتیاج وە رووشنگەریی بێشتر دێرێت. ئی کاریچە فرە هەوەجەس چوینکە فرە کەس لە فکریان چووت ک یارسان دینێگ جوور دینەیل ئبراهیمی نیە ،بەڵکەم یارسان جمشتێگ تەشکلیلاتی و حەرەکەتیگ ئشتمایی و سیاسییە ئەڕا رەسین وە ئازادی و رزگاری. لە لاێک تروە، پیرەیل و زاناگەیل یارسانی لە زەمان بالوویل تا رەسێتە دەوارن پردیوەر و دەوران تەیموور، نماد و چراخ رێ موبارزەی ئازادیخوازی جامەی یارسانن و دی ئتیاج نیە ئەڕا تەنزیم موبارزەی تەشکلیلاتی خوەمان پەنا بوەیمنە تئوری زاناگەیل سیاسی ئرووپا یا رەهبەرەیل کورد ک هوویچ چشتێگ لە تاێ هەوانەگەیان ئەڕا مەردم یارسان نەیرن. ئیە تاسووبات و جیاکردنەوەی یارسان لە کوردسان و کوردایەتی نیە، وەلێ ئیمە ناتوانیمن موبارزەی خوەمان لە سەر تاریخێگ بنیات بنەیمن ک نەک قسەێگ ئڕا ئیمە نەیریت، بەڵکەم تاریخ ١٤٠٠ ساڵەی یارسانیش دژ وە ستەمگەرەیل ناوچەگە و دین هاوردە ئنکار کردیەس. ئیەیچە چشت ئەڵاجەوییگ نیە چوینکە موبارزەی کورد لە رووژڵات کوردسان لە ٧٥ ساڵ گوزەشتە تا ئەلان لە سەر بنەواێ سوونی-مەحوەر و ناوچەگەرایی بیەس. ئەڕا سابت کردن ئی قسەی خوەمە ئامادەم لە ئایندەیا چەنان سەنەت تاریخی و جێ ئتوار بخەمە روی. ئیمە جوور مەردم یارسان ناتوانیمن کەسانێگ بکەیمن وە سەمبوڵ موبارزەی خوەمان ک دەس داشتنەس لە خشوونەت و کوشتن ئنسانەیل بێ تاوان. ئیمە ناتوانیمن کەسانێگ وە رەهبەر خوەمان بزانیمن ک خاون سەروەری نەوینەس و ئەڕا پاراستن سەندەلی قودرەت خوەیان هەم جەنگ براکووشی لە کوردسان خستنە رێ و هەمیچ خوەیان ئڕا جموری ئسلامی چەماننەس. فەرد یارسانی باێەس (شنروێ ، پردیوەر، شاهۆ و داڵەهۆ) بکەێتە ماوا ئەڕا موبارزە دژ وە ستەمگەریی و زاڵمەیل نەک ئەو شوونەیلە ک ئەیەر مەنافەیان بکەفێتە خەتەر توێنن جوور کوومەڵگەی ئیزەدییەکان مامەڵەی سیاسی و تجارەتی وە سەرتوە بکەن. وە گشتی، ئیمە بایەس لە رەهبەرەیل وەرین خوەمان خسووسەن تەیموورەکان لە وەرانوەر نائەداڵەتی و ستەمگەریی پا بیەمە گەز، نەک ئەو ڕەهبەرەیلە ک ئەڕا پاراستن سەندەلییە ژەنگاوییەگەی ژێریان ئامادەن نزیکترین کەسەیل خوەیچیان ترور بکەن یا شەخسیەت و کەرامەتێ بشکنن. وە کوڵی، ئیمە باێەس موبارزەی خوەمان لە سەر بنەواێ ئنسان مەحوەری یا ئنسان خوایی یاری تەنزیم، بکەیمن نەک ئەو لایانەیلە ک لە سەر بنەڕەت نژادپەرەستی و خشوونەت، موبارزە کەن.

 

سەرچەمەگان:

١.سرانجام، ئامادەکردن و تاقیقات: طیب طاهری (٢٠٠٧). هەولێر: چاپخانەی ئاراس.

٢.محمد علی سلطانی (١٣٨٢). قیام نهضت علویان زاگرس. تەێران، چاپخانە یا نشر سها.

٣. عبدلرحمان قاسملو(١٩٩٦). کردستان و کرد، ترجمە: طە عتیقی، سوئد: کمسیون انتشارات حزب دمکرات کردستان ایران.

٤.طیب طاهری(٢٠٠٩). تاریخ و فلسفەی سرانجام: شرحی بر نحلەهای فکری و اعتقادی کردستان.هەولێر: دەزگای تویژینەوە و بڵاوکردنەوەی موکریانی.

[1] ژاران: کەلەمەێگ گوورانییە و لەی تکست (پیر بنیامینە) مەیزووری ئەڕا نموونە کەسانێگ لە ناو جامەی یارسانە ک وە نرخ رووژ نان خوەن و بینەسە گوماشتەی کەسەیل تر.

خاران:  لە هەمان تکست وە ماناێ دژمن هاتیەس. ئەڕا نموونە: دژمنەیل جامەی یارسان.

ن.حشمەت خوسرەوی

Visits: 156