سزیان کارتەیل وەردەس دەسڵاتدارەیل ڕانتیی ئقلیم کوردسان عەراق و دەرسێک سیاسی ئەڕا ئیمەی یارسانی

 

 یارسانمدیا
‏23‏.03‏.26

ن.هژمەت خوسرەوی

 وە پای قسەی کەسەیل مینەوان لە بوار علوم سیاسی،لە کوردسان عەراق، چشتێک وە ناو حوکمەت یا حوکمڕانی دموکراتیک وجود نەیرێت. لەی ئقلیمە، جەماعەتێک مافیا ، تاڵانکەر ، ڕانتی و فاسد لە سەر بنەوای خویشاوندی Nepotism)) حوکمڕانی کەن. وە مانایێک ڕووشنتر، ئقلیم کوردسان، جوور شرکەتێک خانەوادەگی وە لایەن دوو خانەوادەوە مودیریەت کریەت. چشتێک ک جێ داخە ئەوەسە فرە کەس لە کوردەیل ڕووژهەڵات وە شکڵێک ئاتفی و ئحساساتی پشتیوانی لەی دەسەڵات فاسدە کەن ک فرەتر لە ۳۰ ساڵە، بەش فرەێک لە هاووڵاتیەیل خوەی کردیەسە بەردەی سیاسی ئەڕا مانەوەی خوەی.مەسەلەیێک تر ک جێ داخە ئەوەسە ک تەنانەت بەشێک لە ئاکادیمسیوونەیل هەمان بەش وە هەر دەلیلێک ( مادی ، زوانی، جوقرافیایی و مەزهەبی)بووت، بینەسە زوانحاڵ ئی دەسڵات ڕانتیە. دەسەڵاتدارەیل ئقلیم لە مودەت ۳ دەیە لە حوکمڕانی خوەیان، لە جێ ئەوەیکە تەقالا ئەڕا بنیاتنان دەسڵاتێک دموکراتیک و شایستەسالار بکەن، موریدپەروەری ( Clientenism) کردنەسە فەرهەنگ جەمگە. جەریانەیلێک سیاسی سەر وە ڕووژهەڵات کوردسان توان لە شوون گوزەر لە نزام توتالیتەر و دینسالار جمووریی ئسلامی، ئی تەجروەی شکستخواردگە ک نموونەگەی لە ناو قامووس سیاسی هیچ کام لە نزامەیل سیاسییا پەیا ناوت، جوور ئەلترناتیڤێگ سیاسی پێشکەشێ بکەن . بێگوومان لە بار عەقڵانیوە لەیوا مودڵێگ وەگەرد خسوسیاسەتەیل سیاسی ، ئشتمایی و فەرهەنگی ڕووژهەڵات ناپووریەت. ئیەیچە وە دەلیل ئەوەیکە سەتح دانایی سیاسی و فاکتوورەیل ترەگ ڕووژهەڵات فرە تەوفیر وەگەرد باشوور کوردسان دێرێت. ئاخێز ژینا و وێژمان( ژن، ژیان ئازادی) و دەرئەنجامەکانێ لە مودەت فرەتر لە شەش مانگ وەرین، ئی تەجروە ئەڕا گێشت کەسێک بەرمەلا کرد.

ئایندەیێگ ناڕووشن ئەڕا ئقلیم کوردسان

ئیسە و ئایندەی  ئقلیم کوردسان فرە تاریک تێتە وەرچەو، چوویکە نەهادەیل(Institutions) ئقلیم کوردسان لە جێ ئەوەیکە وە لایەن هاووڵاتی و کەسەیل کارناسوە ئدارە بکریەت ، وە لایەن دوو حزب و لە ناو دوو حزبەکەیچ دوو خانەوادەوە مەهەندسی کریەت. دەسڵاتدارەیل کورد وە ئاشکەرا ئازادی بەیان هاووڵاتیەیل و بەشەیل ترەگ مەیشوور حقووق بەشەر ئنکار و پایماڵ کەن، نابەرابەری ئقتسادی و نەویین دەروەچ هاوسان لە بوارگەل سیاسی و ئقتسادی ،کارێک کردیەس ک مەوجێک لە نەسڵ جەوان کورد ئەڕا پەیاکردن سەرچەوەگەل خوەشبژیوی  ،پەنا بووەن ئەڕا وڵاتەیل قەربی.

ژیان ڕووژانەی مەردم عادی تەوفیر فرەیک وەگەرد ڕانتی خوەرەیل و وە ناو نوخبەگەل سیاسی لە هەولێر و سلێمانییە دێرێت. وەداخوە سەتح فەساد لە ئقلیم کوردسان ڕەسییەسە شووتێک ک تەنانەت دیپلماتەیل قەربی و ئاسیایی لە وەخت سەردانیان ئەڕا ئقلیم، چەوو خوەیان لە هەناێ ئی هەمگە ناهاوسانی، نائەداڵەتی و دووچەوەکییە نویقنن.

دوو خانەوادەگەی باشوور کوردسان وە کووپیبەرداری لە دەوڵەت ڕانتی( Rantier State)، سەرچەمەگەل ئقتسادی ئقلیم کوردسان خسوسەن نەفت هەراجفرووش کردنەسە یا خاستر بوویشیم تاڵانی کردنەس. تاڵانکردن سەرچەوەگەل ئقتسادی یەی ئقلیم یا وڵات توانێت خەتەرناکترین جوور فەساد و بێ ئخڵاقی سیاسی بووت ک تەنانەت نە لە علوم سیاسی و نە لە تاریف سازمان ملەتەیل یەکگرتگ ئەڕا واژەی فەساد(Corruption)، چشتێک لە سەر تاڵانکردن ئقتسادی نەیریمن.

جێ باسە ک مودڵ وەرانوەر دەوڵەت ڕانتی، دەوڵەت بەرهەمهێنەرە ( Production State). ئەیەر ئی تئورییە بخەیمە ناو کەیس دەسڵاتدارەیل کورد، دوینیمن ک ئەوان لە جێ تەولید ئقتسادی و سەرمایەگوزاری لە سەر بەروبوومەیل ناوخوویی ، فرەتر پشت وە سیاسەت ڕانتی بەستنەس ، ئەویش وە تاڵانکردن سەرچەوەگەل ئقتسادی هاووڵاتی ئەڕا نموونە نەفت. لە حاڵیکا وە پای سەنەتەیل جێ ئتوار و قسەی بەش فرەێک لە هاووڵاتیەیل ئقلیم ، داهاتەیل هەڕاجفروشکردن نەفت ئقلیم جوور داهاتێک نیشتمانی، چیەسە گیرفان جەمەعەت مافیا و ڕانتی خوەر، نەک خود هاوولاتی.

لە نووڕگەی علوم سیاسیوە، ڕانت مەفهوومێگە ک لە ڕێ علوم ئقتسادوە هاتیەسە ناو باسەیل سیاسی و ئقتسادی. لە نووڕین ئقتساد سیاسیوە(Political Economy) ، ڕانت وە سەرچەوە یا دەرامەدەیلێگ هوویشن ک لە ڕێ داهاتەیل خارجیوە جوور فروپشتن مەواد خام و سەرچەوەگەل ترەگ ژێرزەوی، کەفێتە ئختیار دەوڵەت.

ئی دەسڵات ڕانتیە تا تێت فرەتر ئتوارێ لە سەتح ناوخوویی، ئقلیمی و جەهانی لە دەس دەیت. تەنانەت نزیک ترین دووس ئی دەسڵات فاسدە یانێ ئمریکا دی دڵخوەشێک وەی حوکمڕانییە نەیرێت و تەنانەت سەتح دیپلووماسی حوکمەت ئقلیم کوردسان( KRG) هاوردیەسە پلەی دویێم. فەساد سیاسی و ئقتسادی و نەوین شەفافیەت (Transparency) لە ئقلیم کوردسان، دەسڵاتدارەیل کورد لە وەرچەوو هاووڵاتی و تەنانەت جەهان لەکەدار و بێ قورب کردیەس.

ئیمەی یارسانی و ئقلیم کوردسان عەراق

ئەڕا ئیمەی یارسانی ، ئی دەسڵات فاسدە نە لە بار تئوریوە و نە لە بار عەمەڵیوە، هیچ ئلهام یا خەیر و بەرەکەتێک لە تێا نیە. فەرد یارسانی ئەڕا پاراستن ئەرزشەیل هیومانیستی و ئخڵاقی یاری بایەس تووخن ئی دەسڵاتە و موریدەکانێ نەکەفن. کەسێک ک باوەڕ وە ئخڵاقمەداری و ئنسانمەداری یاری داشتوویت ، ناوت بکەفێتە دام تەڵەی سیاسی ئەو کەسەیلە ک تا بووق ملیان پلکیانەس وە فەساد سیاسی، ئخڵاقی و ئقتسادی.

سیاسەت لاێ دەسلاتدارەیل ئقلیم فرەتر لە سەر بنەوای نادانی سیاسی، ئاتفە، خویشاوندی و موریدگەرایی سەرچەوە گرتیەس.دەسەڵاتدارەیل ئقلیم جێ باس لەی ٣٠ ساڵ وەرینە، دوویر لە عەقڵانیەت، فکر و علم  تەفسیر بابەتەیل سیاسی کردنەس و لە سەر عەقڵانیەتێک ئەشیرەیی و مەزهەبی حوکمڕانی کەن. ڕەهبەرەیل سیاسی ئقلیم کوردسان ئاشق حەماسەت، قارەمانسازی و نمایشەیل کاریزماتیکن. ئی فەرهەنگە هەم لە بار سایکوولوژیی  وهەمیچ سیاسیوە تا ئەنازەێک وەرچەوو کاریگەری لە سەر حزبەیل کورد لە ڕووژهەڵات کوردسان داناگەس.

ئخڵاق سیاسی

لە نووڕین علوم سیاسیوە،  دونیای سیاسەت، دونیایەیێک قوویل، فراوانە و تاریفەیل جورواجوور ئەڕا شیەوکردن سیاسەت  هەس. سیاسەت وە مانایک سادە یانێ پرووسەی ىریاردان لە سەر بابەتەیل جەمگە، ئسفادە لە دەرفەتەکان و هوونەر مودیریەتکردن و خزمەتکردن وە ئنسانەکان وە مەیزوور  تولید کردن کارەیل خاس. هەمان پرنسیپ لە فەلسەی سیاسی یارییا وە جوورێگ تر هاتگەس ک باس لەوە کەیت ک :

” یاری چوارچێوەن، باوەڕی وەجا

پاکی و ڕاستی، نیستی و ڕەدا”

وە ماناێێک سیاسی، ئیمەی یارسانی چ ئەڕا کارەیل سیاسی و چ لە بوارەیل ترەگ، بایەس کار ئەڕا  خزمەتکردن وە مەردم و پاراستن مەنافەگەل گشتی جەمگە بکەیمن. ئەڕا ڕەسین وەی هەدەفەیلە بایەس ئەوە بزانیمن ک سیاسەت و ئخڵاق لە یارییا لە یەک جیاناکرینوە. هەرکەسێک ک باوەڕ وە یاری جوور نزامێک سیاسی و ئشتمایی داشتوویت، بایەس ئخڵاق لە سەرەوەی سیاسەت دابنەیت و چوارچیوەگەی یاری لە فکری نەچووت. وە باوەڕ من دویرەوکەفتن لە سیاسەت فرە خاسترە تا پایماڵکردن ئسوولەیل ئخڵاقی یاری و هەمیچ نزاميک فکری و عەقڵانی ک داناگەیل یاری ئەڕا وەڕیوەبردن جەمگەی سیاسی یا بارگەیەیل سیاسی خوەیان داینانەس.

جێ وەتنە ک وەر لە یارییەکان،فیلسووف وە ناودەنگ یوونانی یانێ (ئەفڵاتوون) لە هەڵکەفت(٣٤٧- ٤٢٨) وەر لە زایین، وەتیا” سیاسەت، کارێک دەسەجەمییە و سیاسەت و ئخڵاق لە یەکتر جیانکرینوە، ئەڕا ئەوەیگە جەمگە بووتە خاون بنەوایێگ قایم و ڕیشەدار، کەسەیل سیاسی بایەس پابەند ئخڵاق بوون”.

کەسێک جوور (ئەرەستوو)، سیاسەت جوور هوونەرێک ئەڕا خزمەتکردن وە جەمگە زانێت ک لە نەتیجەیا خەیر و خوەشی ئەڕا ئنسانیەت وەل خوەیا بارێت. لای (ژان ژاک ڕوسوو)، فیلسووف فەرانسەوی، خوەشبژیوی مللەت ئەولوویەت یەکم دێرێت و حوکمەت خاس، ئەو حوکمەتەسە ک هەم بووت وە جێ ئتوار مەردم و هەمیش وە جوورێک ڕێشە لە ناو دڵ جەمگەیا داکوتێ ک بووت وە پارێزەر کەرامەت خود مەردم. هاوزەمان ڕووسوو هەر جوور ئەفڵاتوون وشیارمان کەیتوە ک بازی سیاسی پەیوەسە وە مەسەڵەی ئخڵاقیوە و ئخڵاقیچ جوور یەکیک لە بەشەیل فەلسەفە هەساو کریەت. هەڵبەت فەلسەفەی ئخڵاق سیاسی بابەتێک وەروڵاوە و هەوەجە وە شیکاری فرەتر دێرێت ک بێگوومان لە ئایندەیا لە ئدامەی بەرنامگەیل ” ئاکادیمیای یارسان”، وە قوویلی پەرژیەیمە سەر ئی باسە. تەنیا ئەوە قەرە بەسە ک بوویشیمن، فەلسەفەی ئخڵاق لە زەمان یوونان باستان لە لایەن سێ فیلسووف گەورەوە یانێ ( سوقرات، ئەفڵاتوون و ئەرەستوو)، هاتە ناو جەهان فەلسەفە خسوسەن فەلسەفەی سیاسی. هەر سێ فیلسووفەگە، ئخڵاق وە کوڵەکەی سیاسەت زانن. دەس ئاخریش لە قەڕن هەژدەهم، فیلسووف ئەڵمانی، ( ئیمانوئل کانت)، پا لە بان ئەو ڕاسییە داگەز ک ئنسان سیاسی بایەس خاون ئخڵاقێک خاس و شایستە بووت.

ئەنجام:

لە ئەنجاما، دوو دەرس ها لە ناو ئی بابەتە ئەڕا ئیمەی یارسانی. دەرس یەکم ئەوەسە ک سیاسەت ئیمە بایەس لە سەر بنەوای ئخڵاقمەداری یاری بووت و ئەگەریچ لەی بوارە کەم هاوردیمن، توانیمن پەنا بوەیمن ئەڕا لاێ فیلسووفەیل قەربی. ئیەیچە مانای ئەوەسە ک ڕەفتار یا هەڵسووکەفت سیاسی ئیمە هەم وەل خوەمانا و هەمیچ وەل چواردەورەکەمانا بایەس سەرچەوە لە ئخڵاقمەداری یاری یا فیلسووفەیل قەربی وەربگرێت.

دەرس دویێم ئەوەسە ک تەمام ئەو نورمەیلە ک دەسڵاتدارەیل ئقلیم کوردسان عەراق لە بازیەیل سیاسی ئسفادە لە لێ کەن، خاون هیچ ئەرزشێک عەقڵانی، سیاسی و قانوونی نیەن، بەڵکەم ئەرزشەیل شەخسی، خویشاوندی، موریدپەروەری و دینییە. بەش زوورم حزبەیل کوردی لە سە بنەواگەل جێ باس سیاسەت کەن و ئەیەر ئەو کارتەیلە لە دەسیان دەرباریت ، دەسڵات رانتی و  شوون و لوونیان لە ناو جەمگەیا لە دەس دەن، چویکە لای زوورم سیاسیەیل کورد و خسوسەن لە ئقلیم کوردسان، کەرامەت ئنسانی، ئازادی بەیان، سیاسەت عەقڵانی و علمی هیچ قوربێک نەیرێت.

ئەڕا ئەوە کەسەیلە ک ئنگلیزی زانن ، خەراو نیە سەردان لینک خوار بکەن. مەقاڵەی ژێر باس لە سزیان کارتەیەل سیاسی و دیپلماسی دەسڵاتدارەیل ئقلیم کوردسان عەراق کەیت.

https://foreignpolicy.com/2023/03/22/iraq-kurdistan-region-democracy-war-invasion-united-states/

[wpforms id=”4110″]