Home / امیر سلیمی / دەرک ئیمە لە جامەێ مەدەنی و ڕەنگا وڕەنگ

دەرک ئیمە لە جامەێ مەدەنی و ڕەنگا وڕەنگ

یارسان مدیا
‏26‏.07‏.2020

امیر سلیمی
جەمگای مەدەنی یا جامەێ مەدەنی یەک ئصطڵاح هاوبەشە ئەڕا ئەو بەشە لە جەمگا ک سازمانگەل و ڕێکخریاێەل خوێ بەخش و داوتەڵەبانەێ جیاواز وەک مەتبوعات، گرویەل کارگەری، تاسیلی و فەرهەنگی تەشکیلی دەن. ئیانە تەڵاش کەن وە جەم بیین وە دەور یەک ئەهداف مەورد نەزەر خویان تاریف وە تەرح بکەن وە ئەرا وەدەس هاوردنێ بەرنامە و پلان دابرشنن و وە شێوەێ دەسە جەمی مینەێ ڕێ هەڵ ئەڕایان بکەن.

وە نەزەر و باوەڕ فرە کەس جامەێ مەدەنی بەشیکە لە جامە ک ناو “خوێ بەخش یا داو تەڵەب” یا ” بەخش سێیم” ە ک پەێوەنی وە بەخش دەوڵەتی و خسوسی نەێری.

بەر ئەساس فەرهەنگ لوقەت ئنگلیسی اوکسفورد ئصطڵاح جامەێ مەدەنی سەرچەو لە زوان ئنگلیسی و فەرانگسەوێ دێریت. لە ئەوەڵەکانە جامەێ مەدەنی ytCivil Socei یا Societe Civile عەنوان ئصطڵاحیک بی ئەڕا تەوسیف و تاریف کردن جەمگاێەل شارنشین (متمدن) یا جەمگاێەلێک ک باتوەجە وە داشتن ساختار سیاسی و پەیونێەێل کومەڵایەتی و فەرهنگی و نزام ئقتصادی خاون قەوارە و کەیان خاس خوێان بین. ئەما لە قەڕن ١٩ کەم کەم ئی مانا ئاڵ و گوڕ وە سەرێ هات و وە ئەجورە کە لە ئەوڵە وەتیم جامەێ مەدەنی وە ماناێ ئصطڵاح ئەڕا ئەو ئەشکاڵە لە ڕێکخریاگەلە بەنە کار کە خو بەخشانە کار کەن وە مەشومول ئەوانە ناوت کە کار دەوڵەتی و توجاری ئەنجام دەن.

ئەولین کەسێک ک لە کەلەمەێ جامەێ مەدەنی و ماناێ مودەرن ئستفادە کرد الکسیس دو توکویل (١٨٠٥- ١٨٥٩) فەرانگسی ،دانشمەن زانستە کومەڵایەتیەکان بی. ئەو زەمانێک ک خەریک موتاڵعات و تاقیق لە مەورد دموکراسی لە وڵاتە یەکگردێەکان ئامریکا بی لە ئی کەلەمە یا ئصطڵاح ئستفادە کرد. تاقیقات زانستە سیاسەکان عومدەتەن فەرز توکویل لە مەورد ئەوە ک یەک جەمگا هازدار، جمو جویل کەر و چەن ڕەنگ پێش شەرتێکی موهەمە ئەڕا یەک وڵات قودرەتمەند و سیستم پاێدار سیاسی دموکراتیک تەێید کەیت.

چەن ڕەنگی وەک واژە یا ئصطڵاح فعلەن بیەسە بەشێک لە ئەدەبیات زانستە کومەڵایەتی و سیاسیەکان ناو جەمگا مەخسوسەن وەختێک باس لە کوچ کردن کرێەیت. ئیسە فرە لە جەمگاێەل خورئاوا دێرن کە م کەم یەک ڕەنگێ و یکنەواختی دموگرافی خوێان لە دەس دەن یا حەد ئەقەل کەم بوت و جەمگاکانێان ڕوێ وە فرە ڕەنگێ و تەنەوع مەزهەبی، دینی، فەرهەنگی و ئتنیکی کەیت. وەخاتر کار و تاسیلات، هاوسەرگیری، جەنگ وفەقێری و موشکڵات کومەڵایەتی بنیایەمەکان مەرزگەل سیاسی بڕن و وە ئومید زنگانێ خاستر، ڕاحەتتر،حفز گیان و ماو مناڵ ڕوێ کەنە وڵاتێەلێکتر. لە لاێکترێچوە ڕەوند وە ئقتضای گڵوبالیزم بیەسە عامڵێک گەورە ئەڕا هەوەجە وە جم و جویل و پەێا کردن فورسەتگەل شوغڵێ و تاسیلی خاس و وە کەڵک. جەمگاێەڵ فرە رەنگ و موتەکەسر یانی مەشومل کردن تاکەکان و کومەڵە ئناسنیەکان تر لە ناو جەمگاێ داڵک ک خاون پێشینە، تاریخ و پێناسە و ناسنامەێ خاس خویاننن. ئصطڵاح ڕەنگا و ڕەنگ یا “متنوع” کەرەسەێک کومەڵناسانە و فەرهەنگیە کە وە پێ جەمگای مودەرن توسیف یا تاریف کرێەێت. هەر ئەوجورە ک وەتیم تاریفێکە لە جامەی مودەرن، پلوڕاڵ وە ڕەنگاو ڕەنگ ک فەرهەنگەڵ جیاواز، ڕەوشگەل زنگانێ،باوەڕەکان و عادات لە کنار یەکتر وە یا کەم یا فرە وە ئتحاد وە گەرد یەکتر لە جەمگا وجود دێرن، بدون تەوجە وە نەو یا شکڵ جەمگاێیک ک هایمنە ناوێ وە لە ناوێ زنگانی کەیم، ڕوژانە وە گەردی ڕوێوەڕوێمن وە گەردی بەرخورد و هەلسان و بنێش دێریمن. هوێچکەس کرد یەک نیە وە هەر کورا بچیم وەل نەو جیاواز شێەوەێ زنگانی، ئەرزشگەڵ و ئدراکات جیاواز ڕوێوەڕێو بیمن. ڕەنگا و ڕەنگی و “تنوع” واقعیەت زنگانی ئنسان ئیمڕوژیە.

مەردوم یارسان وە خاتر شەرایەت سیاسی ئیران لە ساڵ ١٩٧٩ و فەرار لە وڵات ، فرەێکیان وەک پەنابەر هاتنە وڵاتگەل خورئاوا. لە ئەوەڵەکان سال ١٩٩٠ ە ئمکان جورێک لە بازبینی و تەقالا ئەڕا ڕێکخستن وە پێش هات. شەرایەت تازە ئمکان ڕیکخستن ڕێکخریاگەلێک فەرهەنگی و سیاسی وە وەجود هاورد. زنگانی لە جەماگاێەل دموکرات و سکولار ئاشنای و هالی بیین مەردوم یارسان لە حەق و حقوق تاکێ و کومەڵایەتێان بردە بان و تونوە کرد. هەر وە خاتر گوفتمان باو ڕەنگا و ڕەنگێ وڵاتگەڵ خورئاوا ئمکان ئاشنای وە گەرد کار و تێکوشان کومەڵایەتی ساڵم لە سەر بناخەێ کوناوەجەێ سەێر کردن پلورالیستی سیاسی و فەرهەنگی مەردوم یارسان دەس دانە دروس کردن چەنها ڕێکخرێاگ فەرهەنگی و سیاسی. ئەلبەتە لە هوێرمان نەچوت ک لە دەوران “فەرار” یا “دوێرکەفتن ئجباری لە وڵات” وە دەڵایل سیاسی، ئستعمار و داگیر کردن ئاو و خاکت بێشتر تێکوشآن و تەقاڵآی سەراسەری ئەڕا ڕەهائی وە وجود تێت. یانی ” جونبش مقاومەت نەتەوەی یا سەراسەری” وە وجود تیێت وە تەمام هێز و توانایەکان لە ژێر ڕابەڕی یەک نەهاد، سازمان یا جبهە ڕێکخرێەن ئەڕا ئەوە ک ‌هێز و تواناێیەکان وە هەدەر نەچن و جونبش مردومێ وە شێوەی دروس و هەساوێ لە لێیان ئەڕا “ڕەهائی” و ” ئازادی” ئستفادە بکەیت. وە داخوە مەردوم یارسان لە جیاتێ دروس کردن ڕێکخرێاگەڵ گەورەو و ە ‌هێز وەک ڕشانن ئارد ناو دڕک فرە لە نێرو کاری خوێان لە دەس دانە وە جەم و جور کردن ئی هەمکە نیروە ئیسە دی کار ئاسانێک نیە. هەمزەمان وە خاتر سوئنیەت و بێباوڕێ دەس ناێێمنە ژێر باڵ یەکترە وە لە جیاتی ئەوە ڕێکخرێاگەلێک کە دیریمن ساق و بازسازیان بکەیمن ‌هەڵسیمن وە چیمن رێکخرێاگەلیگتر ڕاسوە کەیمن تا حزور فیزیکی و فکری وە شەخسیەت خومان سابت بکەیمن. ئی قسەێ احمد العلوی ، ڕابەر شازلیە لە الجەزایر، توانێت دەرون و ذات هەستی و ڕەاونشناسی ئیمە وەک مەردوم یارسان خاس تاریف بکەیت:

” اگر کسی در بیابانی دچار تشنگی شود و بعد نقاط مختلفی از این بیابان را مختصری حفر کند، در واقع تشنه‌ای است که‌ بیش از تشنگی دچار حماقت است. آدم عاقل کسی است که‌ در چنین شرایطی یک جا را تا می تواند حفر کند. در یک جا را کندن احتمال به‌ آب رسیدن زیاد است ولی در حفر کردن جاهای مختلف چنین احتمالی نیست”.

ئایا بێتر و عاقڵانەتر نەوی ک لە جێاتی دروس کردن “انستیتو فەرهەنگی یارسان” تەقڵا ئەڕا بازسازی و تەقویەت کردن “فدراسیون سراسری یارسان” بکریاتا کە خاون بێشتر لە ١٠ ساڵ کار و ئەزمون جم و جوێلگەل فەرهەنگی و پێناسین یارسانە. فدراسیون سراسری یارسان خاون زەرفیەت و ساختارێکێ سازمانیە ک چەنها کمیسیون تەخەسوسی جیاواز لە بوارە جوراو جورەکان وەک “یاری و یارسان شناسی”، “ئەدەبیات یارسانی” موزیک یارسانی” وە ” ژن و ژێنگە لە ئەدەبیات یارسانی” و دە ها مەوزو پەێونی دار وە مەردوم یارسان- گوران توانن لە ناوێ خوێان ڕێکبخەن. بێلەێ با یارو ک ئوێشێ یاری، ئاێنیكی گنوستیکی موتەعەسر لە ئشراقە نەزەرات خوێ لە چوارچو ئسوڵ تاقیقاتە لە سەر بناخەی “کەڵامەکان” بێیەتە گژ ئەوە ک یاری وەک “تمدن” تاریف کەیت. یانی با جێ ئەڕا ئەوانە کە “یاری” وەک “دین”، فلسەفە و دونیادێین”، “عرفان” ، ” جونبش سیاسی – کومەڵایەتی” یا “تمدن” مارفی کەن لە ناو یە ڕێکخرێاگ بوت. ئەما چوێگاێ ئیمە هەرکام نەزەرات خومان لە ئی مەورادە وە “کانی” ئەسڵی زانیمن تەڵاش کەیمن وە ڕەفتار سولتەجویانە یا وە تانە و تەشەر و تومەت یەکترێ بخەیمنە پەراوێز. ئەگەر نەزەراتمان یا ڕەفتارمان لە ناو یەک ڕێکخرێاگ وەگەرد پرسیار و نەقد ڕوێوڕێو بی درەجا باروبنە- بدون هێجگونە ڕواێژ و تەفرەنج- جەم کەیمن و چیمن خەریک چاڵاو کەندن لە جێکتر بیمن.

ئیمە وەک جەمگا، ئەگەر چەوێک وە وڵات دیریمن وە تواێم ئەوە کە ئەنجامێ دەیمن تاسیر بنەێتە سەر زەێن و هوێر مەردوم لە داخڵ بایەد تەمام توانایەکانمان لە یە جێ جەم و جور بکەیمن، ئەما ئەگەر توایمن بیمنە بەشێک لە ڕەنگاوڕەنگێ جەمگاێەڵ خورئاوا ئەوە دێ باسیکترە، هەرچەن من باوەڕ دێرم تا خورئاوایەکان خاون کانت و نیچە – ن هەوجەێان وە “مێراث فکری” ئیمە ناکەفێ تا بان تارێفێک تازە لە “تاریخ فکری و ئەندیشەێ” خویان وە دەس بارن.

ئەمیر سەلیمی

ئوسلو

٢٦ ژوئیە ٢٠٢٠

تمام مقالەهای منتشر شده تنها بازتاب دهندە نظر نویسندگان آن است.

 

 

Visits: 139