ئستقڵاڵ ،رفراندوم، پاتەک یا کیشو مات؟

توام لەێرە لە سەر چەندین موزوع کە ڕەبت دێرێ وەڵ ئستقڵاڵ و ڕفراندوم لە سەر کوردستان عراق چەن قسەێک بکەم و بنویسم.

ڕاسە لە ماوەێ سەد ساڵ وەرین فرە جار ئحزاب کوردی لە سەر ئستقڵاڵ یا حق چارەێ خوەێ نویسین وەتنە و قسە کردنە. اما ئیمڕوژە بازار رفراندوم لە کوردستان عراق یا باشور کردستان گەرمترە و هەڕەشە و گوڕەشە لە فرە شونوە شنەفیم و دوینیم.

توم لەێرە وە ی شێوە ئی باسە شروفە یا تحلیل بکەم.

هەڵ کردن پرچم کوردسان لە کرکوک واقعیت یا پاتەک؟ واقعیت یا کیش و مات؟

نزیکەی زیاتر لە بیست و پنج ساڵە وە شێوەێکی پراکتیک کردستان باشور نیمچە حکومەتێکی مستقڵ دێرێ و کرکوکیچ ها دەس کورد، و فرە جارێچ کورد توانست لە موەزەێ قودرەتوە پرچم کوردستان لە کرکوک هەڵ بکەێ وەڵێ نەکرد تا ڕەسیە هەفتەێ وەرین؟. گشتمان خاس زانیم کە ڕابتەێ پارتی و تورکیە فرە قویل بیەسوە، تەنانەت وە دەستور ئەردوغان ئاڵاێ کوردسان باشور لە فرودگاێ ئستانبول هەڵ کریا و ئعتراز چەندانێکچ نەکریا، چویکە ٢٥ ساڵە ئەمەلەن ئاڵاێ کوردسان لە فرە لە شونەکان هەڵ کریانە. لە سەر ڕابتەێ پارتی و تورکیە فرە لە حزبەکان باشور وە تایوەت یکیتی نیشتیمانی فرە نارزایین و ویشن ئی شێوە ڕابتە ناشەفافە و ناتوانێ وە ڕابتەێ هەریم و تورکیە هەساو بکریەت،بەڵك ڕابتەێ پارتی و تورکیەس. ساڵانێکە ئی ئعترازە وە شێواز جوراوجور لەو بەشە لە کوردسان ئدامە دێرێ، تەنانەت ئی ڕابتە تا ئەوردا پێش چی کە ئەڕا پشتیوانی دوەڵەت ئەردوغان لە مسئەلەێ رفراندوم بەڕێز بارزانی سەردان تورکیە کرد و هەر وەی خاترە ئەردوغان ئاڵاێ کوردسان لە پاڵ ئاڵاێ تورکیە هەڵ کرد.

همیشە وەتنە کە یکیتی نیشتمانی لە سیاست کردن زیرەکن و لە ژێروە سیاست کەن و همیشە لە دەقەێ ئاخر ئی شێوە سیاستە بە نە کار. یکیتی فرە جار ئێراد لە پارتی گرد کە ڕابتەێ وەڵ تورکیە وەی شیوە لە قازانج کورد نیە، چویکە ڕابتەکە ناشەفافە. اما پارتی حازر نەوی بویچکرتن عقب نشینی لەی ڕابتە بکەێ و بگرە ڕابتەکەێ وەروڵاتر کردوە وڵ تورکیە. یکیتی خاس زانست کە تورکیە وە مسئەڵەێ کرکوک حەساسە ووە شێوەێ ئاشکار و پەنهان لە کرکوک دەخاڵەت کەێ. یکیتی خاس زانست کە هەڵ کردن ئاڵآێ کوردسان لە کرکوک حساسیەت خاس خوەێ دێرێ و توانێ باجەکەیچێ بیەێ وەڵێ پاتەک یا کیش و مات کردن پارتی ئەڕاێ مهمتر لەوە بی کە باج هەڵ کردن ئی ئاڵا بیەێ. باوەڕ دێرم وە ئی حەرەکەتە یکیتی توانست چەندین نیشان بشکنێ کە هەرە گرنگەکەێ کیش و مات کردن پارتی بی، یا بویشم شێوەێک لە پاتەک بی لە پارتی. دوم ئاڵوز کردن ڕابتەێ تورکیە و پارتی کە یکیتی خاس زانست کە تورکیە لەی ڕابتە بێ دەنگ نامینێ و پارتیچ کەفێتە ناو عمر واقع و ناتوانێ پشتیوانی لەی حەرەکت استاندار کرکوکە کە هاوکات ئەمدام سەرکرداێەتی یکیتیە نەکەێت. یکیتی تمام ئەو شایعە و قسەڵوکانە خستە ژێر پرسیار کە وەتن یکیتی ئستقڵاڵ کوردستان ناتواێ، وەی حەرەکەتە نیشان دا کە ئەوە یکیتیە کە پێش قراوڵ حرکت ئستقڵالە و و تمام ئەو شایعە کە کریا دەر هەق یکیتی ڕاس نیە. ئیە سەرەڕاێ ئەوێک کە فرە لە ئەندام سەرکرداێەتی یکیتی ڕازی وەی حەرکت نجم الدین کریمە نەوین، لەوانە سعدی احمد پیرە، کە ڕاشکاوانە وەت ئیسە وەخت ئی کارە نەوی.

توام وەیجورە بویشم کە یکیتی

١. پارتی کیش و مات کرد و ڕابتەێ وەڵ تورکیە شێوان

٢. یکیتی تمام ئەو شایعە و قسەلوکانە خستە ژێر پرسیار کە وەتن یکیتی مانع استقڵاڵ کوردسانە

٣. یکیتی وەی حەرەکەتە نیشان دا ئەوە تەنیا پارتی و بارزانی نیە کە بانگەشەێ استقڵاڵ و رفراندوم کەن بەڵک ئیانن کە ئەمەلەن هانە پشت ئی مسئلە.

٤. یکیتی وەی حەرەکەتە توانست پشتیوانی ملەت و فرە کەس لەو کەسانە کە پشت کردوینەتێ دوارە وە دەس بارێ و بوتە جێ باوەڕێان.

٥. یکیتی زانست کە ئنتخابات نزیکە هەم ئەڕا پارلمان کوردسان و هەم ئەڕا سەروکایەتی هەریم، پەس ئی حەرەکەتە ئەرزش دێرێ کە باجیچ لە سەرێ بیەێ.

یکیتی خاس زانست وەی حەرەکەتە ڕابتەێ وەل عراق و ایران و هاوپەێمانە عەرەبەکانێ ئاڵوز بووت وەڵێ ئەڕا ئەوێک لە مەێدان سیاسی و مللی لە پارتی جێ نەمینیەت مجبور بی ئی مانوڕە بکەێ. تا ئەو وەختە مام جەڵال لە مەێدان بی بێ گومان یکیتی هویچ وەخت لە قافڵەێ سیاست ناونەتەویی و ناوچەی وە جێ ماگ نەوی، وەڵێ لە غیاب مام جەڵاڵ کاملا دیار بی کە پارتی ئەرسەێ مللی و سیاسی تەنانەت لە کوردسان باشوریچ لە یکیتی تەنگ کردوی و فرە جاریچ تبلیغ کرد کە یکیتی لە ناو خوەێان یەک دەس نیەن و سەرکرداێەتی یکیتی ناتوانێ بڕیارێکی چارە نویس ساز لە ئاستە باڵاکان بێەێ، وەڵێ دیمن وەی حەرەکەتە لە کرکوک یکیتی، توانست بویشێ هەر بڕیارێکی چارەنویس ساز لە کوردسان باشور بێ یکیتی مەحاڵە و دەسکەفت و خەڵات استقڵالیچ ئەگەر قەرارە ئەڕا کسێک یا حزبێک بووت، ئەوە یا یکی لەوانە یکیتیتە.

تا ئێردا نقشە موشەخەسە و یکیتی دێرێ نقش مەێدانی بازی کەێت سەرەڕاێ ئەوێک چ بەهاێک لە پێناوی بێەێ. دیمن کە یکیتی لە کروکوک ئاڵا هەڵ کرد، وە پارتی کەفتە ناو ئەمر واقع و نەتوانست بویشێ یکیتی نباید جارێ ئی کارە بکردا،چویکە پارتی خوەێ وە پەرچەم دار مبارزەێ مللی زانێ و بویچکترین ئێرادێ لەی کارە توانست شکسێکی گەورە ئەڕاێ بوت لە ناو جەماوەر، هەر ئیە بایس بی کە پارتی با توجە وە منافع و ڕابتەێ وەڵ تورکیە کە زانست حتما تورکیە بێ دەنگ ناووت، وەڵێ گوزینەێ دوم یانێ پشتیبانی لە هەڵ کردن پرچم کوردسان لە کرکوک بکەێ

یکیتی وە ئیەوە نەوسا و هات وەل پارتی کومیتەێکی هاوبەش دروس کردن ئەڕا مسئڵەێ رفراندوم. لە حاڵێکدا نزیک وە دوساڵە مشکلات ناوخوەێ کوردسان و ململانی سیاسی حزبەکان یکیتی هان نەێا ئەرا دروس کردن کومیتەێکی هاوبەش وەڵ پارتیا.

دیارە باز هم یکیتی تواێ وەێ شێوە دو هەدەف بپێکنێ، یکم وەتم ئەڕا هەڵ کردن پرچم کوردسان لە کرکوک تەنیا نەمینێ و پشتیوانی پارتی داشتوت، دوم بتوایم و نەتوایم ساڵانێکە مسئولین یکیتی و پارتی کەفتنەسە وەر ئنتقاد جەماوەر و وە گەندەڵ و حکومەتێکی ناشەفاف و نائادڵ ناوێان بەن و فرە جاریچ مسئولین هەردوکلا ئیە نەشاردنەسوە کە ئیە وجود دێرێ و گریبان گیر هەردوکڵا بیە. ئەگەر یکیتی و پارتی بان گەندەڵ کار و نائادڵ و دەوڵەمەن ناقانونی لە ناو کادرەکانێان دەسنیشان بکەن و دەرێان کەن، بێ گومان سەر هەردوکێان بێ کڵاو مینێ و هەردوکێان تا بن دەس تێوەگڵاو بینە، یا وە قەوڵ پێشەنان تا بن دەس چەقیانە. پەس با توجە وە حساسیەت وەزیەتەکە و تەشکیل چنین کومیتەێک و تەرح رفراندوم توان زەمینەێک بخوڵقنن کە دوارە خوەێان بکەنە قارەمان مللی و بتوانن گشت ئەو مسئڵە کە باس کریا لە ڵاێەن مردموە فەراموش بکریەت و توجە مردم وە رفراندوم و استقڵال جلب بکەن. چویکە هەم یکیتی و هم پارتی خاس زانن کە نە تەنیا ئامادە نیەن ئەڕا اعلام استقلام بلکە ئەڕا خود رفراندومێج کیشە دێرن.

کیشەکان چەن و زمینەێ رفراندوم و استقڵال چەس ئەڕا یەک مللەت؟.

هەرئەوجورەێک وە شاریاگ نیە زیاتر لە ٢٥ ساڵە پارتی و یکیتی نەتوانستنە تەنانەت یەک ئەرتش واحد یا مللی داشتون. ئاسایش وڵات هەمراێ دابەشە لە بەین دو ڵایەن

بودجەێ وڵآت ها دەس دو ڵاێەن

نە دەسەڵات یکیتی مل کجکەێ ئەڕا پارتی وە نە پارتی ئەڕا یکیتی، خاستر بویشیم هەرکامێان لە زوم خوەێان حکومڕان موتڵەقن. هویچکام لە حزبەکان قسەێ ئەوەکەێترێان قەبوڵ ناکەن و دابەش بینەسە سەر چەندین جبهە و بەرەێا. پەس دوینیم کە با توجە وەی فاکترەیلە نە تەنیا اعلام استقڵاڵ بەڵکە وەل رفراندومیچ وە موشکڵ بەرخورد کەن.

ئەڕا ئەوەێک بتوانن یا بتوانستان مسئڵەێ رفراندوم وە موفقیەت ئەنجام بێەن، خاستەرین و ئاقڵانەتەرین ڕاهکار ئەوە بی کە پارلمان کە وە دەنگ مللەت هەڵوژیانە کارا بکردانوە. کۆ دەنگی گشتی یا وە قەوڵێک ئاشتی مللی دروس بکردان، ئەرتش و ئاسایش و بودجە رێک بکردان و بکردانەێ یکی، ئەو دەم فکر ناکەم کم کەسێک بیاتا بوەتا رفراندوم کار خراوێکە. تا ئێردا وە برواێ من بازار گەرمی و وە قەوڵ خوەێان مزایدەێ سیاسیە و حزبیە و تا وەختێ وەز ناو خوەێان ڕێک نەخەن و نەتوانن حکومەتێکی کارا و پارلمانێکی کارا دروس بکەن ناتوانن تەنانەت رفراندومیچ ئەنجام بیەن. چویکە ئەگەر بێ ئەوێک وەزیەت داخڵی ئەوێک باس کریا دروس بکەن، رفراندوم ئەنجام بێەن دویر نیە کە وە زەرەر کورد لەو بەشە تەمام بووت، هەرچەن رفراندوم وەی مانا نیە کە لە شونێ ئئلام ئستقڵال بکریەت، اما توانیەت جور کارتێکی فشآر لە وەرانوەر دەوڵەت عراق وە کارێ بارن ئەرا ئەوێک بێشرین ئمتیاز بتوانن بگرن.

هەڕەشەێ دەوڵەت تورکیە

وە باوەڕم هەڕەشەێ دەوڵەت تورکیە هویچ وخت ناتوانێ ئەمەڵی وە بووت، وە دو دەلیل یکم تورکیە خوەێ گرفتار مشکڵآت داخڵی و سیاست خارجی خوەێ و لە ڵاێکیچوە ئقتساد تورکیە ئیمڕوژە ئقتسادێکی زەیف و شکەنندەس. ئی هەڕەشەێ تورکیە توانێ مەقتەئئ یا کوتاە مدت، ڕابتەێ خوەێ وەڵ کوردسان باشور یا پارتی قەتع بکەێ و نەیڵێ کوردەکان لە ڕێ کاناڵ جەیهانوە نەفت سادر بکەن، کە ئیە ئەگەر درێژ خاێەن بووت وە زەرەر خویچێ تەمام بو. زیاتر لە ئیە نا توانێ مداخلەێ نزامی بکەێ چویکە مداخڵەێ نزامی تورکیە لە سوریەیچ دیمن کە هویچ موفقیەتێک نەێاشت ئەڕاێ وە لە هامان وەخت زانیم کە تورکمانەکان کرکوکێچ قودرەتێک نیەن کە لە ڕێ ئەوانوە ئاجانداێ خوەێ فەرز بکەێ لە کوردسان.

ئایا رفراندوم و ئستقڵال وە نەف کوردە لەو بەشە لەی وەختا؟

نازانم دەوڵەت چەس و چوی پێناسەێ دەوڵەت کریەت؟ لە ڕاسی کورد لەو بەشە زیاتر لە ٢٥ ساڵە دەوڵەتن، کاک مسعود خاستر لە نخست وەزیر عراق لە وڵاتەکان ئسقباڵ لە ڵێ کەن و جور سەروک وڵاتێک مامەڵە وەڵێآ کەن. حکم ڕان خوەێانن و ئاڵآێ خوەێان دێرن،سەرە ڕاێ ئیانە مللەت ناڕآزی و فەقیرە، ئەێ ئعلام دوەڵەت شوخی نیە و بەهاێ خوەێ دێرێ و توانێ لەئیە زیاتر کورد لەوبەشە وەل گیروگرفت زیاتر ڕوی وە ڕوی بکەێ کە گومان دێرم کورد لەو بەشە زیاتر بتوانێ وەر ئی سەختی و چەڵەمە بگرێ. کورد باشور توانستن وەیشێوە ئدامە بێەن و هاوکات وەخت بسێنن ئەڕا ئەوێک بتوانن وە کار دیپڵوماسی ڵوبی زیاتر ئەڕا خوەێان پەیدا بکەن و بونیەێ خۆێان لە بار ئقتسادوە تقویت بکەن، هەڵبەت تەمام ئیانە بێ ئەوێک ناو ماڵ خوەێان ڕێک بکەن، ئەرتش و نێرو ئاسایش و ئقتساد واحدێک داشتون خەێاڵە.

ئنسان ئیمڕوژی ئاسایش و ئەمنیەت ئەڕاێ لە ئستقڵاڵ و رفراندوم مهمترە، مللەت نان تواێ، ئاسایش و ئەمنیەت تواێ، ئەگەر قەرار بوو مسئەڵەێ رفراندوم بوتە بەڵاێک و بڕشێەتە سەر مللەتا، باوەڕ دێرم نەکردنێ لە کردنێ خاسترە و باێەد چەوەڕێ دەرفەتگەل خاسترێک بکریەت. هەڵبەت لە هویرمان نەچوت ئەگەر ئحزاب باشور خوەێان ئی وەزتەتە ئەرا خوەیان دروس نەکردان، بی گومان لە تاریخ کورد هویچ وەخت ئی جور درفەتێک ئەڕا کورد پیش نەهاتگە کە بتواێ رفراندوم هویج استقڵالیچ اعلام بکەێ.

وە ئومێد ئەوێک ئحزاب کوردی وە تایوەت پارتی و یکیتی ژیرانە وەڵ ئی مسئڵە هەڵسو کەفت بکەن و نەکەفنە ناو داوێک کە بتوانێ مسئەڵەی کورد لەو بەشە بەخەێتە قوناخێکی نادیار.

بەشیر

٥.٤.٢٠١٧