یارسانمدیا
٩ ئوت ٢٠٢٢ م
ن. حشمەت خوسرەوی
پێش وەتن:
” بێجگە لە خود تاریخ، هوویچ قازیێگ لەی دۆنیا وجوو نەێرێد”
(هێگڵ)
٣ ئاگووست ٢٠١٤ میلادی، دەوڵەت ئسلامی لە عەراق و شام(داعش) لەوەر دیفاکتۆ سیاسیێگ ک لە عەراق هاتووییە پێش، توێنست لە رێ سووریەوە زەفەر بوەیتە عەراق و وەیجوورە شار ئستراتژیکی مووسڵ وە بێ هوویچ مقاومەتێگ بخەێتە ژێر دەسڵات خوەێ. داعش هاووەخت وەگەرد جێگیربینی لە مووسڵ دەروەچێگ ئەڕای واز بی ک وە هاودەسی کەسەیل سەلەفی ،مسڵمانەیل ئەهل تەسەنوون نیشتەجێ شەنگال و هەمیچ وەخاتر شان خالیکردن پارت دموکرات کوردسان عەراق لە ژێر رەساڵەت ئخڵاقی ،نیشتمانی و تاریخی جوور ئادەت هەمیشەیی ئی پارت بنەماڵەییە، گەورەترین تاوان وە وەرچەوو تەمام دۆنیاوە دژ وە ئیزەدییەیل دانیشتگ شەنگاڵ ئەنجام بیەیت. لە ئەنجام ئی پەلامار بێرەحمانە دەیان نەفەر لە پیاگەیل ئی ئاینە لە وەرچەوو ژن ومناڵەیلیان وە کوومەڵ تیروارن کریان یا زنێ وەچاڵ کریان و لە شوونی چەندین هەزار دویەت و ژن ئیزەدییەیل جوور قەنیمەت جەنگ و بەردەێ خەڵافەت ئسلامی وەل خوەیانا وەرەو موسڵ و سووریە بردن. فرە وە پی نەچی ک خەوەر جینۆساید کردن یا وەچەکووشکردن ئیزەدییەیل وە دەس میراتگرەیل عوسمانی بیە سەرتیتر رووژنامە و کانالەیل ڕاگەیاندن جەهان. داعش وە شێوەی بێرەحمانە و دوویر لە پرنسیپەیل ئخڵاقی و ئنسانی لە هوویچ خشوونەت و شکەنجەی ڕەوانی دەرهەق وە دویەتەیل و ژنەیل ئیزەدیی دەس نەپارێزا. هەر کام لەو ژنەیلە لە شوون فەرارکردنیان لە دەس چەکدارەیل داعش، گەرد خوەیانا داستانەیل خەمناک و پڕ لە ئازار هاوردنەس، داستانەیلێگ ک گوزارشت لە بەردەگەیل مودڕن لە ژێر دەس خەڵافەتێگ کەید ک وە وەرگرتن مەشرووئیەت لە ئایەتەیل قورئان ئامادەس دەس ئەڕا هەر تاوانێگ دژ وە کەرامەت، هورمەت و ئەمنیەت ئنسان بوەیت خسووسەن دژ وە ئەو کەسەیلە ک باوەرەیل ئاینییان گەرد دینەیل ئبراهیمی یەکەو ناگرێت. گەرد ئەوەێگە خەڵافەتەگەی ئسلام دژ وە باوەڕەمەندەیل ئیزەدیی جینۆساید ئەنجام دایەس و گەورەترین ئاست خشوونەت ڕەوانی و جسمی دژ وە ژنەیل ئی ئاینە پەێڕەو کریاس و مناڵەیلیان وە زوورەملی لە مەێان جەنگ دژ وە مخالفەیلی وەکار هاوردنەس، ئەمانێگ تەنیا شوونێگ تا هێمان تاوانەیل داعش وە جینۆساید ناساندیەس، حوکمەت ئقلیم کوردسانە. لە گێشتی ئەڵاجەویتر ئەوەسە ک تا نوویسان ئی بابەتە، زوورم کوردەیل ئەهل تەسەنوون وەرانووەر وەی تاوان زد ئنسانییە بێدەنگی هەڵوژاننە. خود ئی بێدەنگییە نیشانەی ئەوەسە ک کوردەیل مسەڵمان ئەهل تەسەنوون وەخاتر مەسەڵەی ” برای دینی”، خوەشحاڵن لە باوەت جنایەتەیل داعش دژ وە ئیزەدییەکان . ئەگەر فەرزیەیێگ لەیوا ڕاس بووت ئەو وەخت نیشانەی ئەوەسە ک کوردەیل مسەڵمان سوونی مەزەویچ خسووسەن مەلاگەیل وە جوورێگ لە جوورەکان لەی تاوانە بەشدارن.
ئیزەدییەکان کیین؟
وەپای بڕیگ لە سەرچەمەگەیل تاریخی، وەرین ئی ئاینە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای نزیکەی سێ هەزار ساڵ وەر لە عیسا . پەیڕەوەیل ئی ئاینە، باوەڕیان وە جەهنم و بەهەشت و کار خاس و خەراوە. وجوود جنووکە و فریشتە قەبوول دێرن. مەلکە تاوس، رەیس فریشتەگەیل خواییە و ئەوانەیل تر هان لە خوار مەقام ئەو خواوە ک دەسڵات موتڵەق دێڕیت.
لە زوان پەهڵەوی ناو (یزتە) یەکم جار کورتە و کریاس لە یزت، دویاخر حەرف (تا) ئاڵشت کریاس وە حەرف داڵ و لەیوا وە (یزد) بێژە کریاس ک وەختێگ جەم بەسێت بوود وە یزدان (یزتان)، ئەمانێ لە دەوران ئسلام عەرەبەکان وە خاتر ئەوەێگە مانای یزدان نەزانستنەس، وەی کەلەمە وەتنەس یزید و لەیوا ئی کەلەمە توزە توزە ناسیاس وە یزید بن معاویە.
جێ باسە ک کەلەمەی ” یەزیدی” وە لایەن پەیڕەوەیل ئسلاموە لە ئەوەڵەیل قەڕن هەشتم کووچی وەسەر ئیزەدییەکانا سەپیا و ئی کاریچە توانێت یەکیک لە فاکتەرەیل جینۆساید کردن یا وەچەکووشکردن ئەوان وەلایەن ئسلاموە بووت . ئەڕا نموونە شیعە وە پەڵپ بەشداری ئەوان لە کووشتن حوسەین کوڕ عەلی، هێڕش کردنە سەریان و هەر وەخت باس لە ” مەلەکەتاووس” بکردان، وە لایەن ئسلامیەیل سوونی مەزەوە هێرش کریا سەریان و لە هوویچ تاوانێگ دژ وە ئەوان دەس نەپارێزان. گەورەترین تاوانەیل زد ئنسانی دژ وە پەیڕەوانەیل ئیزەدیی لە سەر دەس ئسلام خسووسەن لە دەورەی عەباسیەکان و خەلیفەگەرایی عوسمانییەکان ئەنجام دریاس .ئیەیچە مانای ئەوەسە ک تاوان زد ئنسانی داعش دژ وە ئیزەدییەکان ئدامەی هەمان پرووسەس.
زوورم مینەوانەیل کورد ئی گروە ئاینیی یە وە ئیزەدی و نە یزیدی تاریف کردنەس. ئەڕا وێنە کەسێک لە وێنەی مەسعوود مامەد، لە بارەی واژەی ئیز هوویشید:
” ئی واژە، خاون بنەوا و ریشەی سانسکریتی و ئێرانیە و واژەگەلێک جوور ((یزتە)) ئەویستایی ، و ((یجتە)) سانسکریتی لە مصدر یزتە وە مانای پەرەستش هاتیەس. لە لاێک تر، جەماڵ نەبەز ریشەی واژەی ئیزەدیی هەڵەوگەردنێت ئەڕا لاێ ئێران باستان ، وەلێ ئەو ها لە سەر ئەو باوەڕە ک واژەی ئیزد هەمان یزت، یانێ ناو یەکیک وە مەلایکەیل زەردەشتی بیەس. جێ وەتنە یزت لە زوانەیل کوردی و فارسی وە شکڵ (یزدان) باس کریاس. وە پاێ قسەی نەبەز، ئیزەدیی وە ماناێ پەێڕەو خوا تاریف بیەس. وە گشتی سەندەیل تاریخی نیشانی دەن ک ئایین ئیزەدیی ها لە ژێر کارگەری یا شوونەوار مێرپەرەستی و باوەرەیل مانی و تا ڕادەیەگ بودایزم. ئیزەدییەکان باوەڕیان وە دوو نێروو خەیر و شەڕە و رێز دانان ئەڕا گیاندارەیل، ژینگە و هەر لەیوا تەناسخ روح بەشێکن لە گرنگترین و بنەڕەتی ترین کوڵەکەگەیل ئی ئاینە. جێ باسە ک ئیزەدییەکان خاون دوو کەتاو پیرووزن وە ناوەیل ((جلووه)) وە ماناێ زهور تەجەلی و(( موسحەف سیە)) وە ماناێ کەتاو گەورە.وە پاێ کەتاو موسحەف سیە، مەلکە تاووس یا فریشتەی تاووس گرنگترین هێما یا نماد لای پەێرەوەیل ئایین ئیزەدییە. ئەوان هان لە سەر ئەو باوەڕە ک مەلکە تاووس، خاڵق و حوکـمدار جەهانە و هەر وەی خاترە بەش فرەێگ لە سوونەت و ئەرزشەیل ئایین ئیزەدیی لە سەر بنەواێ ئی تاریف ئەوانە ئەڕا مەلکە تاووس بەرجەستە بیەسووە.
مینەوان یارسانی ” تەیب تاهری” لە یەکیک وە کەتاوەیل خوەی لە ژێر ناو ” تاریخ و فلسفەی سرانجام” ئاماژەکەید ک هاوبەشیەیل فەرهەنگی و باوەڕی لە بەین ئیزەدییەیل و یارسان ئاماژە وە راستیێگ تاریخی کەیت، ئەویش ئەوەسە ک ئتماڵەن ئیزەدییەیل لە بنج و بناواناوە یارسانی بوون و شایەت وەر لە لە داڵگ بین “شیخ عەد” وە دەلیەیل جورواجوور ئەڕا وێنە لە سەر مەسەڵەی جەنگ لە یارسان دوویر کەفتووینوە و لەیوا کووچ کردووین یا دویرەو خریاوین ئەڕا ئەو شوونێگە ئێرەنگە لە تیا نیشتەجێین. تاهری هەمیچ کلک نیشانی کەید ک ئتماڵ دێرید ئەوان وە خاتر قەت بین پەیوەندییان وەل مەرکەزیەت یارسانی و هەر لەیوا مەسەلەی ئەموی بین “شیخ عەدی” گورانکارییەلێک لە مەراسم، باوەرەیل و نووڕینیان درووس بووییت و ئی کاریچە بوویی وە دەلیل جیاوازییەل ئیسەیەن وەل یارسان.
تاوانەیل ئسلام دژ وە ئیزەدییەکان
بەڵگەیل تاریخی نیشانی دەیت ک جینۆساید کردن ئیزەدییەکان دیاردەیێگ نیە ک جار یەکم وە لایەن خەڵافەت ئسلامی سەر وە داعش لە ٣ ئاگووست ٢٠١٤ ی میلادی پەیابووییت.
لە ساڵ ٦٤٤ کووچی وە فەرمان ” بدرالدین لولوی” والی عوسمانییەکان لە مووسڵ، داعش ئاسا پەلامار ئیزەدییەکان دان و گەورەترین تاوان دژیان وەڕیوەبردن.
لە ساڵ ٦٥٥ کووچی مەغولەکان، شێخ ” شەرەفەدین” کووشتن. ساڵ ٦٩٧ نزیک وە چوارسەد خانەوادەی ئیزەدی لە کویەی سنجار لە سەر ماڵ و مووڵک خوەیان وە زوورەملی دەریان کردن و لە شوونێ گێشتیان زنێ وەچاڵ کردن. هەرلەیوا وە فتوای مەلاگەیل توندڕەو مسەڵمان، شێخ” عەدیان” لە قەورەگەی هاوردنە دەیشت و سەردارەیل کوردە سوونییەکان وەخاتر جاشیەتی ئەڕا خەلیفەی عوسمانی، ئیزەدییەکان وەچەکووش کردن.
لە ساڵ ١٠٤٨ کووچی، خەلیفەی عوسمانی فرەتر لە ١٠ هەزار لە لیێان کووشتن و نزیک وە ١٢ هەزار ژن و نەوجەوانیان وەگەرد خوەیانا بردن.
تاوان میرنشینەیل کورد دژ وە ئیزەدییەکان
وەختێگ باس لە میرنشینەیل کورد کریەت، هوویچ ئیزەدیی یا یارسانیێگ نیەوت شانازی وە دەوران پڕ لە نەنگی و تاوان ئەوانوە بکەیت. تاریخ میرنشینەیل کورد پڕە لە جنایەت دژ وە بەشەریەت و هوویچ ڕەبتێگ وە یارسان و ئیزەدییوە نەیرێت. گەورەترین بەڵگەیچ ئەڕا حاشاکردن لە تاریخ میرنشینەیل کورد، تاوان ئەوان دژ وە مەردم ئیزەدییە. ئەڕا نموونە، ساڵ ١١١٩ کووچی، میر مامەد ڕەواندی ناسریاگ وە ” پاشاکور(زەلیل، نابینا)”، جەهاد ئسلامی دژ وە ئیزەدییەکان دەرکرد و نزیک وە ١٠ هەزار لە ژنەیل و کوڕەیل جایەڵیان جوور دەسکەفت، وەگەرد خوەیان بردن. ئی تاوانە وە فتوای مەلا و سەردارەیل سوونی مەزەو کورد ئەنجام دریا و ئەوان تا مەرز فرووشتن ژنەیل ئیزەدیی جوور بەردەی سکسی چینە نوا.
ساڵ ١١٢٧، جارێگ ترەگ وە لایەن عوسمانییەکانوە وە شێوەیگ دڕندانە هێڕش کریا سەر ئیزەدییەکان و ساڵ ١١٦٧، وە فەرمان و سەرپەرەستی سڵیمان پاشای عوسمانی، هەزار پیاگ ئیزەدیی کووشتن و دەیان دویەت ئازەو ئیزەدیی جوور ئادەت هەمیشەیی ئسلام و پەیڕەوەکانیان، وەگەرد خوەیانا بردن. ئی ڕەفتار دژ ئنسانییە وە ڕادەیەک وە دڵ خەلیفەی ئسلام واتە” سوڵتان عوسمانی” بی ک هەم دەسخوەشی لە سڵیمان پاشا کرد و هەمیچ خەڵاتی کرد.
جێ وەتنە ک هەر لە زەمان عوسمانییەکان تا دوورس کردن عەراق و تا هاتن داعش ئەڕا سووریە و عەراق ئی هێرش و تاوانەیلە دژ وە مەردم ئیزەدیی بەردەوامە. ئاخرین بەشداری کوردەیل مسەڵمان لە جینۆساید کردن ئیزەدییەکان دوورس هەڵەوگەردیەت ئەڕا تاریخ ٣ ئاگووست ٢٠١٤ وەختێگ پێشمەرگەیل کورد ئەهل تەسەنوون سەر وە خانەوادەی بارزانی بێ هوویچ پاوەگەزدانێگ زەمینەی جینۆساید ئیزەییەکان وە لایەن خەڵافەت ئسلامی سەر وە داعش فەراهم کردن.
پەس شاێەت هەر وە خاتر یەکەو نەگرتن باوەڕەیل ئایین ئیزەدیی وەل ئسلاما بوود ک بەێداخ هەڵگرەیل توندڕەوترین جوور ئسلام سیاسی یانێ داعش دەیان کەس لە جوانەیل و پیاگەیل ئی ئاینە فرە بێرەحمانە جینۆساید کردن و هەزاران دویەت و ژن ئیزەدیی جوور دەسکەفت جەنگ و بەردە کەفتنە دەس چەکدارو ئەمیرەیل ئی جەریان سەلەفییە. وەروڵاو بین مەوج تەجاوز و خشوونەتەیل داعش دژ وە ئیزەدییەکان گووش فەڵەك کەڕ کرد و چەندین فیلم سینمایی و کەتاو لە سەر شکانن کەرامەت و ئزەت نەفس فەرد ئیزەدیی نوویسیا. ئازارەگان ئەو قەرە جەرگبڕ بین ک یەکیک وە قوروانیەیل دەس خشوونەتەیل داعش یانێ” نادیە مراد” جوور سەفیر نیازپاکی سازمان میلەتەیل یەکگرتگ کلک نیشان کریا و دسامبر ٢٠١٨ یچ لە مەراسمێگ لە ولات نرووژ ، جایزەی نووبڵ ئەڕا ئاشتی پێشکەش وە ناوبریای و “دینس مۆکویگی”، دکتر کۆنگوویی کریا. هەر ئنسانێگ یاداشتەیل نادیە مراد وە ناو(The Last Girl) ” ئاخرین دویەت” بخوەنێتوە زانێد ک سەلەفیەیل ناب مامەدی چ تاوانێگ دژ وە شەرافەت و کەرامەت ئنسانی ئەنجام دانەس. گەرد تەمام ئیانەیچە وداخوە فرە کەس لە کوردەیل هوویشن ک نادیە مراد لە وەخت وەرگرتن خەڵات ئاشتی نەوەتیەس من کوردم یا بازە کەسێگ هوویشن دەس داعش خوەش بوود ک لەیوا وە سەریان هاوردیەس و کەسانێکیچ هوویشن ئیزەدییەیل مادام مەلکە تاووس پەرەسەن، پەس شەێتان پەرەسن و داعش خوەێ زانستیەس ئەڕا چە ئی کارە کەێد. من لە جواو تەمام ئەو کەسەیلە هوویشم: ئەگەر هەر کام لە ئیمە لەیوا وەسەرمان بهاتا یا وە رووژ نیمەرووژ وە وەرچەوو ئەو کەسەیلوە ک جاڕ دەوڵەت کوردی کیشن بیاتانەمانە دەسەک، ئایا ئەزنەو ئامادە بیمن بوویشیم ئیمە کوردیم ؟ تۆ ک ئامادە نیەیت دەرک ئازار و زامەیل قوویل و هەمیشەیی ئاشقەیل مەلکە تاووس بکەیت، لاخوارەگەێ ئنسان بین خوەت سابت بکە و شەرافەت داشتوویت. تۆ باێەس بزانید ک نادیە مراد وەر لە ئەوەێگە دویەتێگ ئیزەدیی بوود یا خوەی وە کورد بزانێد یا نەزانێت، ئەو لە تەبار ئنسانیەتە و ئنسان مەحوەری دی نە ڕەنگ ناسێت، نە پووس و نە نژاد و دین. ئایا ئیمە تا ئیسە ئی پرسیارە لە خوەمان کردیمنەس ک ئەڕا چە لە بەش زوورم ئەو فەرمانەیلە دژ وە ئیزەدییەکان لە وەریندا وەرێوە چیەس بەشێگ لە کوردەیل ئەهل تەسوونن لەی تاوانە بەشدار بینەس؟ ئایا ئیمە تا ئیسە لە خوەمان پرسیار کردیمنەس ک ئەڕا چە بازە کوردێک تا ئیسەیچە شانازی کەن وە خەلافەت عوسمانی و میراتگرەگەی واتە داعش؟جارێک گەرد دانشجووێگ ئیزەدیی لە ستوکهوڵم لە کافتریاییک دانیشتوویمن و باس لە پەلامار داعش ئەڕا سەر شەنگال و ئیزەدییەکان کردیمن. من پرسیار لەو کەسە کردم و وەتم وە نەزەر تۆ ئەڕا چە بەش فرەێگ لە کوردەیل ئەهل تەسوونن وەرانوەر وە تاوان داعش دژ وە ئیوە بێدەنگن؟ ئەویش لە جواوا وەتیا:
” وە خاتر ئەوەێگە ئەو کەسەێلە خەلافەتەگەی داعش وە درێژەدەر و زنێ کەرەوەی خەلافەت شکست خواردگ عوسمانی زانن و ئیمەیچ جوور کافر”. من ئەو وەختە توزێک وە شک و گومانوە گەرد جواو ئەو کەسە هەڵس و بنیش کردم ،وەلێ ئیسە ک هەشت ساڵ وە سەر جینۆساید ئیزەدییەکان تێپەڕ بیەس، دوینم ک قسەی ئەو کەسە فرە راسە وەختێگ دوینم نەک مەلاگەیل سوونی وەرانوەر وە جنایەت داعش دژ وە ئیزەدییەکان بێدەنگن، بەڵکوو بەش فرەێگ لە مەردم ئاسایی و تەنانەت حزبەیل کوردی ک فرەتر سیاسەتەیل خوەیان لە سەر مەدار سەر وە جامەێ ئەهل تەسەنوون کووک کردنەس،چەوو خوەیان وەرانوەر وەی جنایەت نویقاننە .
هەر وەی خاترە، باسەیل سەرەوە و چەن مەسەڵەی ترەگ نوویسەر ئی خەتەیلە هاوردە سەر ئەو باوەڕە ک مەقاڵەییگ لە سەر جینۆساید ئیزەدییەکان بنوویسم جوور تەقالاێیگ ئەڕا حالی بین لە جینۆساید ئیزەدییەیل. ئی بابەتە دابەش کریاس وە سەر تەوەرەیل خوار:
١.جینۆساید(Genocide) دژ وە پەیڕەویل ئایین ئیزەدیی
٢. بێڕەحمی و ئخڵاق
٣.خشونەت لە ئسلام لە ڕی دەسڵات یا حوکمڕانی سیاسی
٤.ئایەت جەهاد لە ئسلام و کەیس ئیزەدییەیل
وەچەکووش(Genocide)
جێ وەتنە ک جامەی بەشەری وەر لە ساڵ ١٩٤٤ خاون هوویچ ئستڵاح یا واژەێگ ئەڕا تاریف کردن جنایەت دژ وە ئنسانیەت نەویەس. لە ساڵ ١٩٤٤ و هاووەخت وەل تەمام بین جەنگ دووێم جەهانی ئەڕا جار یەکم واژەێ جینۆساید وە ماناێ ئەنجام دان خشوونەت دژ وە یەی گروە یا کوومەڵێگ ئنسان وە مەیزوور بنوڕ کردنیان بیە جێ تەفرەنج. هەر وەی خاترە ئی واژە جار یەکم لە زەمینەی حقووقی بی وە یەکیک لە بەندەیل گرنگ مەیشوور جەهانی حقوق بەشەر ک ساڵ ١٩٤٨ وە لایەن سازمان ملەتەیل یەکگرتگوە پەسەن کریا.
کەلەمەێ جینۆساید ساڵ ١٩٤٤ وە لایەن یەی وەکیل یەهودی-لەهستانی وە ناو رافائل لمکین(Raphael Lemkin) ئەڕاکەیس کوشتن کەسەیل یەهودی تەبار وە دەس نازییەیل ئەڵمان کەڵک لە لێ وەرگریا. ئەو وەکیلە تەلاش و تەقالا کردیا ک وە ئستفادە لە واژەێ جینۆساید(Genocide) سیاسەتەیل نازی ئەڵمان لە رابتە وەل قەتڵەیل سیستماتیگ و سازمان دریاگ ئی سازمانە خسووسەن لە باوەت بنوڕ کردن یەهودییەیل ئرووپا شیەو بکەید.
لمکین وە زیرەکی خوەێ توێنست واژەێ جینۆساید(Genocide) ک پێکهاتیەس لە کەلەمەی ”Geno”(لە زوان یونانی وە ماناێ نژاد یا قەبیلە) وەل کەلەمەی ”Cide”( لە زوان لاتین وە ماناێ کوشتن) لکانە یەکوە و لەیوا واژەێ جینۆساید(Genocide) لە لێ درووس کرد. لمکین وەی داهێنان خوەیە لە بار مەفهووم حقووقیوە تواست بزانێد ک یەی بەرنامەی سازمان دریاگ و هەمیچ دەلیل، کارکردەیل و رەفتارەیلی وە چ لەونێگ بوود وە باێس بنوڕکردن بنەواگەیل ئەسڵی هەستی یا مانەوەی گروەیل ئتنیکی و لە ئەنجاما فەوتیان ئی گروەیلە.
جێ وەتنە ک ئی کار لکمینە بی وە بایس ئەوەێگە دادگای نزامی ناودەوڵەتی لە “نورنبرگ” کەسەیل یەکم و دەسڵاتدار نازییەیل ئەو وەخت وەخاتر ” جنایەت دژ وە بەشەریەت” ماکووم بکەێت. هەر لەیوا هەڵکەفت ٩ دسامبر ١٩٤٨ ، سازمان ملەتەیل یەکگرتگ لە ژێر کارگەری کارەسات هولوکاست(Holocaust) و تەڵاشەیل بێ وچان لمکین ،(کنوانسیون منع و مجازات جرم نسل کشی) پەسەن کرد. لەو وەختوە تا ئیسە وە پشتیوانی ئەو کونوانسیوونە ” جینۆساید” جوور یەی تاوان ناودەوڵەتی دگان وەپیا نریاس.
تاریف وەچەکووشی((Genocide لە نووڕگەی ئی کونوانسیوونوە:
جینۆساید یا وەچەکووشی یانێ هەر کام لە رەفتارەیل ژێر وە مەیزوور بنوڕ کردن بەشێگ یا مللەتێگ وە تەمامی ، قەوم، گروە نژادی یا مەزەبی:
(ئەلف) کوشتن ئەندامەیل گروە، (ب) ئستفادە لە متود ئازار و ئەزیەت جسمی و رووحی دەرهەق وە ئەندامەیل گروە، (پ) سەپانن هەل و مەرج یا جوورێگ لە زنەی ئجباری وە سەر یەی گروە وە مەیزوور لە ناوبردن بەشێگ یا تەمام گروەگە وە شکڵ فیزیکی، (ت) سەپانن بازە رەفتارێگ ڕا ئەوە نوا بگرێت لە پروسەی مناڵ درووسکردن لە بەین ئەندامەیل گروە، (ث) کێل کردن یا بردن مناڵەیل گروە ئەڕا ناو یەی گروە ترەگ وە ئجباری.
ئیسە وەخت ئەوەسە ک کەیس ئیزەدییەیل بخەیمنە ناو ئەو تاریفەیلە ک ئی کونوانسیوونە کلک نیشانی کردیەس، ئەڕا ئەوە بزانیمن ئایا جینۆساید ئیزەدییەیل هوویچ هاوپەیکییگ گەرد ئەو حاڵەتەیلە دێرید ک لە مەیشوور ئی کونواسیوونە دەس نیشان کریاس؟
داعش وەختێگ پەلامار ئاواییەیل ئیزەدییەکان دا، یەکمین کاری کوشتن پیاگەیل و کورەیل ئیزەدیی وە شێوەی دەسەجەمی یا گرویی بی. وەی کارە نەک ئازار کەسەیل بێ تاوان دا، بەڵکەم جوورێگ لە رەفتار” سادیسم” مەحوەر پەێرەو کرد ئەڕا ئەوەێگە دویەتەیل و ژنەیل ئیزەدیی جوور یەی گروە شاێەت مەرگ ئەزیزەیلیان بن و هەمیچ بزانن ک چەنێگ سەختە مێرپەرەست و خوەپەرست بیت و بکەفیتە دەس دوژمنەیل مێرەبانی و رووشنایی. لە حاڵەت دوویم دوینیمن ک وە پاێ قسەی شایەتەکان و کەسەیل قوروانی و هەمیچ یاداشتەیل خود “نادیە مراد” ئەو ئیزەدییەیلە کەفتووینە دەس داعش گەرد خەراوترین جوور خشوونەت هەر لە ئەزیەت و ئازار جمسی تا رووحی و هەر لەیوا فروشتنیان جوور بەردە و کاڵای ئقتسادی لە بازارەیل عەراق و موسڵ ئستفادە لە لییان کریاس. لە حالەت سێهم، داعش ئەڕا ئەوەێگە دویەتەیل و ژنەیل ئیزەدیی بارێتە سەر دین ئسلام و کارێک بکەێت ئەوان دەس لە باوەڕەێل مەلکە تاووسی خوەیان هەڵبگرن، دەس لە هوویچ جنایەتێگ نەپارێزا و تەنانەت جوور کاڵای تجارەتی قیمەت لە سەر دویەتەیل و ژنەیل بێ دەسلات و بێ تاوان ئیزەدیی دانا. وە پاێ قسەی نادیە مراد دویەتەیل پاکیزە یا ئازەو قیمەتیان لە چەوو کەسەیل ترەگ گرانتر بیەس. ئەمیرەیل داعش دویەتەیل ئیزەدیی کردنە کەنیز و بەردەێ ئسلام ئەڕا ئەوەێگە لە لاێک خەلیفەگەیل ئسلام شەهوەت خوەیان خالی بکەن و لە لاێک تروە، حەقیقەت دین ئسلام و سەلەفیەت ناب مامەدی نیشان ئەو کەسەیلە بیەن ک هوویشن ئسلام دین ئاشتی و وەل یەکا ژیانە. لە حاڵەت سێهم ، داعش وەو خاترە پیاگەیل ئیزەدیی کوومەڵکوش کرد تا دی زاد و ولد (وچەداری) نەکەن و نەسڵێگ وە ناو ئیزەدیی هەم لە بار فیزیکوە وە هەمیچ لە بار نێرو ئنسانیوە بنوڕ بکریەت. لە ئاخرین نموونەیش بەڵگە و سەنەدەیل جێ ئتوار باس لەوە کەن ک داعش لە چەن پروسەیا مناڵەیل ئیزەدیی ئنتقاڵ دایەس ئەڕا شونەیل تایوەت وە مەشق و تەمرین نزامی و ئاشنا کردنیان وەل هویر سەلەفیەت وە دوو مەیزوور. یەکم ، ئامادەکردنیان ئەڕا خوەتەقاندنەوە، تکفیر و جەهاد دژ وە کەسەیل غەێر مسەڵمان. دووێم، مەغزیان وە فکر و سونەتەیل سەلەفیگەرایی بشورنوە تا ئەوان لەی رێوە واز لە باوەڕەیل ئاینی خوەیان بارن.
یەکمین دگان ناین یا ئترافات وە کەیس جینۆساید یا وەچەکووشی لە جەهان
جێ باسە ک لە پروسەی وەڕێوە چین پرۆسەی دادگای نورنبرگ هەمراێ مەفهووم حقووقی ” جینۆساید” لاێ رای گشتی فرە ئاشکەرا نەوی، ئەمانێگ لە هەڵکەفت ٢ سپتامبر ١٩٩٨، لە پروسەی دادگای ناودەوڵەتی “رواندا” تاێوەت وە تاوانەیل کە وە لایەن سازمان مللەتەیلوە دامەزریا ،وە دەرکردن یەی حوکم تاریخی ئەو کەسەیلە ماکووم کرد کە دەرهەق وە کەیس رواندا جینۆساید ئەنجام دانەس.ئەوە بی دادگای ناودەوڵەتی ئەڕا تاوانەیل دژ وە رواندا شەخسێگ وە ناو ” ژان پل ئاکایسو” وە دەلیل ئەنجام دان کاریگ ک وەخت خوەی شاردار شار (تابا) لە رواندا بووی یا تاوانەگە لە ژێر چەوودێری ناوبریاگ وەڕێوە چوویی، وە تاوان جینۆساید و جنایەت دژ وە بەشەریەت ماکووم کریا.
بێڕەحمی و ئخڵاق
فیلسووف وە ناو دەنگ لیتوانی، جودیت شکلار(Judith Shklar) لە ژێر کارگەری میشل دومونتنی گەرد یەی ئستدلال زانستی رویوەررویمان کەید ک زوورداری و بێرەحمی توێنید جوور خەت ئاخر ناحەقی یا نائەداڵەتی دەرهەق و ئنسان حەساو بکریەت. ئەو باس لەوە کەید ک ماهیەت بێرەحمی ئیەسە ک کەسانێک وە ئەنقەس و بێ دەلیل ئازار و ئەزیەت یەی مەوجود زنێگ( چ گیاندار و چ ئنسان) دەن. ئی کارە لە ئەنجاما بوود وە باێس ئازاردان کەسەیل ترەگ ک لە ترم ڕەوانشناسی ناسیاس وە سادیسم(Sadism). سادیسم وە ماناێگ رووشنتر یانێ لەزەت بردن و خوەشحاڵ بین لە وەرانوەر رەنج کیشان کەسەیل ترەگ.
ئیسە ئی سوئاڵە تێتە نوا ک چ رابتەێگ ها لە بین بێرەحمی و ئخڵاق و ئایا ئیمە توێنیم بێ ڕەحمییەیل داعش دژ وە ئیزەدییەیل لەی نووڕگەوە تاریف بکەیمن؟
لە بار تئوریکوە واژەێ بێرەحمی توێنید نوقتەی دژ یا کانتراست(Contrast) واژەێ ئخڵاق حەساو بکریەت و ئیە وەو ماناسە ک ئخڵاق جوور یەی قولە یا قەڵا لە وەرانوەر زوورداریەیل و بێرەحمی کردار لە خوەی نیشان دەیت. یەی شکڵ تاێوەت لە بێرەحمی ک توێنید جێ باس بوود مەسەلەی ئخڵاقگەراییە ک لە ترم زانستی ناسیاس وە (Moralism). دانان ئی واژە لە کانتکستێگ وە ماناێ خەراو سوئستفادە لە چشتێگ وە ناو ئخڵاقە ڕا رەسین وە مەیزوور و هەدەفەیل فاسد و دویر لە ئەرزشەیل ئنسانی. ئەڕا وێنە خەلافەتەگەێ داعش لەیوا نیشان دان ک ئەوان پارێزەر ئخلاق و کەرامەت ئنسان مسەڵمانن یا ژن مسەڵمان باێەس وە قەوڵ خوەیان حجاب ئسلامی پەیڕەو بکەن، وەلێ وەختێگ ماسکەیل بان دەم و چەوو خەڵافەتەگەێ داعش لاوەیمن یا هێز دەیمن دوینیمن ک سیما و رووخساریان ئەو قەرە پلکیاس وە فەساد ئخڵاقیوە ک فرە سەختە ئاێەم وە گشت قیمەتێگ باوەڕ وە مانووڕەیل سەلەفیگەرایی لە باوەت ئخلاق بکەێد. کارێک ک سەلەفییەیل ناو خەڵافەتەگەێ داعش لە ژێر ناو ئخڵاق ئسلامی وە متود ئخڵاق گەرانە دژ وە ئیزەدییەیل ئەنجامێ دان پڕە لە بێرەحمی، مەردم ئازاری و کارەیل زشت و دویر لە پرنسیپەیل ئنسان مەحوەری.
وە خوەندنەوەێگ تر داعش خوەێ لە پشت (ئخڵاقگەرایی خوەێ هەڵکیشان(Vain moralism) شاردیەسوە تا لەی رێوە گەورەترین تاوان دژ وە ئنسانیەت ئەنجام بیەیت. جێ باسە ک ئیدەی خوە شاردنەوە لە پشت ئخڵاق گەرایی خوەی هەڵکیشان وەو ماناسە ک ئەو کەسەیلە توان ئیدە، رەفتار و گوفتار ئخڵاقی خوەیان وە رووخ کەسەیل ترا بکیشن و ئی کارە ئەڕا ئەوە کەن ک جوور قارەمان ناویان بارن و بوون وە جێ باس و خواس چواردەورەگەیان و تەنانەت جەهان. جوور نموونەیش داعش لە هوویچ تاوان یا جنایەتێگ دژ وە ئیزەدییەکان جوور نموونە دەس نەپارێزا .ئیەیچە وە مەیزوور ئەوەێگە لە لاێگ ترس بخەێتە ناو دڵ موخاڵفەکانێ و لە لاێگ تروە جوور قارەمان ئسلام باس بکریەن. ئەڕا نموونە سەروازەیل خەڵافەتەگەێ داعش لە لاێگ باس لە ئخڵاق ئسلامی کردیان و لەو لایچووە مواد موخەدر ئستفادە کردیان و وە گەلەکۆمە تەجاوز کردیان وە دویەتەیل و ژنەیل بێ دەسڵات ئیزەدیی. لە لاێک تروە، خەڵافەتەگەێ داعش لە رێ ئەنجام دان جوورەیل خشوونەت دژ وە ئیزەدییەیل هەم خوەێ راحەت کرد و هەمیچ تەڵاش و تەقالا ئەڕا وەدەسهاوردن ئتوار یا ئتبار(Self-Validatio) ئەڕا خوەی کردیان. هەر وەی بوونەوە، داعش ئەڕا ڕەسین وە هەدەفەیل خوەی لە هوویچ تاوانێگ دژ وە ئیزەدییەکان جوور نموونە دەس نەپارێزا.
٣.خشوونەت لە ئسلام لە ڕی دەسڵات یا حوکمڕانی سیاسی
جاروبار ژنەفیمن یا خوەنیمن ک بازە کەسێک ئدکا کەن ک ئسلام جوور هەر دینییگ تر، دین ئاشتی و وەل یەکا ژیانە و بڕیک هوویشن ک ئسلام لە دەوران حەزرەت مامەد هامێتەی سیاسەت نەویەس. ئەڕا حالی بین لەی گیچەڵە ناچاریمن ک وە پشتیوانی فاکتە جواوێگ نسبی لە بارەی پەیوەندی بەین ئسلام وەل سیاسەت پەێا بکەیمن. ئی کارە شاێەت یارمەتیمان بیەیت ک بزانیمن دەلیلی چەس ک مەلاگەیل و بەش زوورم ئەهل تەسەنوون ئامادە نیەن وە ئاشکەرا یا فەرمی جنایەتەیل داعش دژ وە بەشەریەت ماکووم بکەن و هەمیش بزانیمن ئایا هەر وە ڕاسی تەڵاش و تەقالای داعش ئەڕا وەدەسەو گرتن دەسڵات سیاسی لە رێ خشوونەتوە گەرد خود ئسلام زەمان حەزرەت مامەد تەوفیر دێرید؟
وەروڵاو بین خشوونەت لە کوومەڵگەیل ئسلامی لە سالەیل وەرین و هاووەخت وەل پەیا بین داعش ئی پرسیارە لاێ فرە کەس درووس کردیەس ک هەر وە ڕاسی ئسلام توێنید دینێگ ئەهل ئاشتی بوود؟ یا ئی دینە چەنێگ لە مەسەڵەی ذاتی دینی یا ذاتی گرایان(Essentialists) وە نزیکە؟
ئسلام ناس وە ناو دەنگ ئسکاتلندی “مونتگمری وات”(Montgomery Watt) لە کەتاو ” فەلسەفە و کەڵام ئسلامی” باس لە یەکیک وە تەفاوەتەیل بنەڕەتی لە بەین ئسلام و مەسیحیەت کەید . ئەو دەرێخستیەس ک دینیگ جوور مەسیحیەت لە سێ قەڕن یەکم پەێا بینی تەنیا لە چوارچوو و شکل یەی جامەی دینی و قەێر سیاسی کار و بارەیل خوەی جێوەجێ کردیەس و لەو دەورانەیلە خاون هوویچ قودرەت سیاسییگ نەویەس. ئەی ئسلام چە؟
مونتگمری باس لەوە کەید ک ئسلام هەر لە سەرەتایەیل هاتن حەزرەت مامەد ئەڕا مەدینە لە ساڵ ٦٢٢ کۆچی خاون ناسنامە یا سجیل سیاسی بیەس و تەنانەت بەش فرەێگ وە مەدرەسەگەیل ئسلامی ئەو وەخت سجیل یا هویەت دینی-سیاسی داشتنەس . ئەو ئی ڕەوشە بەیتوە ئەڕا لای بنەوای ئەسڵی نوورگەی ذاتی گەرایی لە ئسلاما . وە پای ئی نووڕینە ، گیچەڵ سیاسی ئسلام و مەیلەوار بین ئی دینە وەرەو لاێ خشونەت یا تون و تیژی لە بەین بەشێگ لە پەیڕوەکانی چووتوە ڕا لای ساختار تاریخی و ذاتی دین ئسلام.
لە لاێک تروە، رووژهەلاتناس بریتانیایی “برنارد لوئیس” لە ئەنجام نوویسان چەندین کەتاو مینەوانی لە سەر قەێران لە ناو ئسلام ئەڕا وێنە: جەنگ موقەدەس و تروریزم ناموقەدەس و فرە جەنگەیل ترەگ ،تەڵاش و تەقالا کەید بزانێد گیچەڵ ئی کارە ها چووتوە لای چە فاکتەرەیلێگ و ئەڕای چە ئسلام وەل پلورالیزم و فەرهەنگ و شارسانیەیل ترەگ سازگار نیە؟ ئەو لە ئەنجاما وە یەی ئستدلال رەسێد ک ئسلام وەپێچەوانەی مەسیحیەت خاون ژێربەناێ ئەندیشە و هویر سکولار نیە. ئەو هەر لەیوا هوویشێد ک ئسلام لە بنەڕەتوە دینێگ سیاسی بیەس و ئی کاریچە یەکیک لە دەلیلەیل بنەڕەتییە ک ئی دینە وە ناچاری وەرەو سەمت خشوونەت وە مەیزوور گرتنە دەس قودرەت سیاسی پەل کیش کریەت.
ئەڕا پشتیوانی لە ئستدلالەگەی برنارد، کەسێک لە وێنەی “شادی حەمید” مینەوان ئنستیتۆ بروکینگز لە کەتاو ” استثناگرایی اسلامی” پا لە بان ئەو ئیدە دەێتە گەز ک ئسلام لە ڕابتە وەل سیاسەت و دەسڵات وە تەمامی گەرد دینەیل ترەگ تەوفیر دێرید. ئەو باس لەوە کەید ک ئسلام لە ڕابتە وەل سیاسەتا، دینێگ جیاوازە و ئایەم توانێت ئی جیاوازییە تا زەمان دامەزریانێ لە قەڕن هەفتم زاینی پەێجوور بیمن. هەر لە سەر بنەواێ ئی نووڕگە بی ک “سم هریس” فیلسووف ئمریکایی و “بیل مار” شەخسیەت ناودار بوار تلیزوون لە دیبەتێگ وەل نوویسەر و کارگەردان وە ناو دەنگ “بن ئەفلەک” وەتیان ک ئسلام لە بنەوادا پاڵنەر یا دینامیزم جمشت یا ئیدەگەیل خەراو پڕ لە خشوونەتە.
ئیسە وە پشت بەسان وەو ئستدلالەیلە ک لە بان ئاماژە وەپیان کریا شاێەت دەلیەیل ئشتمایی جوور هەژاری و فەساد و سیستمەیل سیاسی و توتالیتاریزم وە قەوڵ “هانا ئارنێت” دەلیل کافی نەووت لە سەر مەیلەوار بین بەشێگ لە کوومەڵگەیل مسەڵمان وەرەو لای خشونەت، بەلکوو بنەوا و ڕیشەی ئی خشونەتە لە ناو ئسلام سیاسی و داعش جوور نموونە بچووتوە ڕا لای بنەواگەیل دەروین دینی لە ئسلاما.
لە راسیا نووڕگەی ذاتی گەرایی(Essentialism ، ئسلام وە سەر ٥ قوناخا تاریف کەید. قوناخ یەکم، وەرین یا پیشینەی تاریخی سەرهەڵدان ئسلامە ک وەل سیاسەتا هامێتە بیەس و تەڵاش کەید ک وە ئستفادە کردن لە خشوونەت قودرەت سیاسی بگرێتە دەسوە. قوناخ دووێم، تاریخ چینە نوا و پێشکەفتن ئی دینەسە ک هەموویشە وەل جوورێگ لە خەلافەت ئسلامیا هاوگام بیەس. ئەڕا وێنە پەیڕەوەیل دین ئسلام لە شوون ڕمیان خەڵافەت عوسمانی لە ئەوەلەیل قەڕن بیستم تا هێمان تەڵاش و تەقالا ئەڕا ئەوە کەن ک حوکمرانییگ سیاسی و قەێر دینی دامەزرنن ،وەلێ تا هێمان گەرد گیچەڵ رویوەروی بینەس. قوناخ سێهم، دەرکردن ئایەت جەهاد و کەڵک وەرگرتن لە خشوونەت دژ وە کەسەیل ترەگ وە پشتیوانی قورئان ک ئەڕا نموونە داعش لە رابتە وەل کەیس ئێزەدییەیل هەمان کۆنسپت وەکار هاوردیەس. قوناخ چوارم، نزام و قەوانین فقهی دین ئسلامە ک لە ناویا وە شکڵ جورواجوور کەڵک لە شکڵەیل جورواجوور خشوونەت وەرگرێت.قوناخ پەنجم، هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای نوورگەی تیولوژیک ئسلام ک ڕزگاری ها لە گرەو یەکگرتن یا یەکدەستی مسەڵمانەیل لە بەین خوەیانا و خوازیار ئەوەسە ک فەرد مسەڵمان باێەس خوەێ لە گشت کەسێک وە خاستر بزانێد.
٤.ئایەت جەهاد لە ئسلام و کەیس ئیزەدییەکان جوور نموونە
جێ باسە ک خاڵ جەوهەری باوەرەیل یا مەفهووم ئسلام لە سەر بنەواێ ئڵگویەیل ” دار-الاسلام(Dar al-Islam) یا دار الحرب یا قەڵمڕەو جەنگ(Dar al-Harb) یا بنیاتگەرایی ئسلامی دامەزریاس. هەر وەی خاترەسە ک ئسلام جەهان لە بەین حەوزەگەیل ” امر بە معروف” (Absolute Good) و “نهی از منکر مطلق”(Absolute Evil) دابەش کردیەس. لە ڕاسیا حەقیقەت ئسلام لەی تاریفە زیاتر نیە و هەر مسڵمانێگ باێەس وەزیفەی شەرعی خوەیان لە جەنگەکانا دژ وە کافرەکان وە خاسترین شکڵ جێوەجێ بکەن تا زەمانێگ ک تەمام جەهان کەفێتە ژێر دەسڵات شەرئیەت ئسلامی یا هەمان (دار الاسلام).
لە بار تئوریوە، کەسەیل بنیاتگەرایی ئسلام ک باوەرەیل خوەیان لە سەر تاریفەیل ئاماژە وە پێکریاگ تەنزیم کرنەس گەرد هەر جوورێگ لە ئیدەی سکولاریسم لە سەر بنەڕەت زانست ماتریاڵی(Material Sciece) وە تەمامی موخاڵفن ,چووینکە ئەوان هان لە سەر ئەو باوەڕە ک ئلم ماتریاڵی بووت وە دەلیل پەێا بین فکر پلورالیزم و ئی ئیدەیچە گەرد دین ئسلام وە هوویچ جوور سازگار نیە.
خود کەلەمەی جەهاد(Jihad) لە فعل ئەرەوی جهادە(Jahada) وەگریاس. وەپاێ فەرهەگ لوقەت عەرەوی-ئگلیزی. ئی کەلەمە وەو ماناێ ئستفادە لە فرەترین سەتح قودرەت یا وەکارهاوردن زوور و فشار ئاێەم لە رابتە وەل پەدیدە یا چشتێگ ئەڕا نموونە دووژمن، شەێتان پەرەس و کافر. لە رووی تاریخیوە فتواێ جەهاد لە ئسلاما ئستفادە کریەت لە سەر بنەواێ کونسپتەێلێگ لەیوا:
” ئەوان جەنگیان یا جەنگ کردیان دژ وە کافرەکان یا کەسەیل بێ باوەڕ و کەسانێک تر لە وێنەی ئەوان”.
ئیسە ئەیەر بایمن و بتوایمن کارەسات ئیزەدییەکان لە سەر ئەو تاریفەیلە ک لە سەر فتواێ جەهاد لە ئسلاما کریا شیەو بکەیمن،توێنیم بوویشیمن ک جەهاد داعش جوور خەتارناکترین نموونەی ئسلام سیاسی، جوورێگ لە جەهاد ئسلامی و سیاسی دژ ئەو کەسەیلەسە ک باوەڕ وە شەێتان(Satan) دێرن یا دژ وە کەسەیل کافر یا بێ باوەڕە. وە ماناێگ تر، جینۆساید یا فتواێ داعش لە رێکەفت ٣ ئاگووست ٢٠١٤ دژ وە کەسەیل غەێر مسەڵمان بیەس. ئەیەر وە وردی بنوڕیمە وەرین جەنگەیل ئسلام توێنیم وە خاسی حالی بیمن ک زوورم جەگەیل تاریخی و چارەنوویس ساز وە سەرپەرەستی و دەستوور خود حەزرەت مامەد ئەنجام دریاس و لە تەمام ئەو جەنگەیلە سەروازەیل ئسلام دەس پێشخەر جەگ بینەس بێجگە لە جەنگ ناسیای وە خەندەق(The Battle of the Ditch) ک ئسلامیەکان حاڵەت دەفاعی داشتنەس.
جار و بار لەیلا و ئەو لا ژنەفیمن ک بازە کەسێگ هوویشن ئەوەێگە داعش وە سەر ئیزەدییەکان هاوردیەسەی هیچ رەبتیگ وە ئسلام ناب مامەدیوە نەێریت. وەلێ ئەگەر تماشای تاریخ بکەیمن، دوینیمن ک وەختێگ حەزرەت مامەد دەسڵات خوەێ لە مەدەینە (C.622-32) دامەزرنێت یەێ داوەتنامە هەنێریت ئەڕا تیرەگەیل ئەرەوی ک قانوون و بریارەیل کوومەڵگەی ئسلامی یا (Umma al-Islamiyya) جێوەجێ بکەن. لە داوەتنامەگەیا وە رووشنی داوا کریەت ک فشار بخەن سەر مشرکان ک بانە سەر دین ئسلام و هەر کەسێک مل نەوردە ژێر ئی داوا گەردیا بجەنگیەن. لە لاێک تروە داوا کریاس لە کەسەیل ئەهل کەتاو(Ahl-kitab) ک مەیزووریان یەهودیەیل و مەسیحیەکان بیەس یا بانە لاێ ئسلام، یا ماڵیات (Tax or Jizya) بیەن یا وەل مەرگا بجەنگیەن. چشتێگ ک لەی بەینە جێ تەفرەنجە ئەوەسە ک داعش وەختێگ کەسەیل سەر وە مەسیحیەت لە موسڵ و دەور و وەرێ و هەر لەیوا لە سوریا دەستگیر کردیا ئامادە نەوی جوور ئیزەدییەکان وە سەریان بارێت چووینکە وە پاێ قانوونەیل و دەستوور حوکمڕانی حەزرەت مامەد ئەو کەسەیلە ک سەر وە یەهودیەت و مەسیحیەتن و لە وەخت جەنگەکانا کەفنە دەس ئسلام ئەیەر نەخوازن بانە سەر دین ئسلام و لە ئەوەز ماڵیات بیەن کەس کارە وەپێان نەێرێت. ئەمانێگ لە رابتە وەل کەیس ئیزەدییەکان داعش هەر پیای و کوڕ جەوانێگ ئیزەدیی بگرتا بێ هوویچ بازجویێگ کوشتەیان چووینکە زانستن ک ئەوان نە بوونە ئسلام و نە توێنن وە پەرداخت ماڵیات خوەیان دەر بکەن. لەو لایچووە دویەتەیل و ژنەیل ئیزەدیی جوور دەسکەفت جەنگی و بەردەی ئسلامی وەل خوەیانا بردن و لە هیچ جنایەتێگ دژ وە ئەوان دەس نەپارێزان. وە کوڵی، جینوساید و فتواێ خەڵافەتەگەی ئسلام وە تەمامی لە چوارچوو دین ئسلام ناب مامەدی (حوکمڕانی زەمان حەزرەت مامەد) وەڕێوە چیەس چووینکە وە پاێ سەنەدەیل تاریخی لە زەمان حەزرەت مامەد مەسەڵە یا کونسپت هەڵخزانن جەنگ تەمام ئەێار بەشێگ بیەس لە ئەولویەتەیل پەێغەمەر ئسلام وە خاتر پەخشەو کردن ئیمان ئسلام جوور یەی ڕەوایەت دینی. هەر وەی خاترە ئەڕا ڕەسین وەی هەدەفە حەزەرەت مامەد لە زەمان حوکمڕانی خوەیا پا لە بان سادر کردن فتواێ جەهاد لە رێ خوا دەێتە گەز یانێ (Jihad for the sake of God).).
ئەنجام:
١.یەکیک لە ئەنجامەیل ئی خوەندەوە وە پیمان هوویشید ک وە پاێ مەیشوور ” کنوانسیون منع و مجازات جرم نسل کشی(جینۆساید)” و تاێوەتمەندییەیلی ، داعش جینۆساید دژ وە باوەڕمەندەیل ئایین ئیزەدیی ئەنجام دایەس و ئی کەیسە فرە هاوشێوەی کەیسەیل ڕواندا و یوگسلاوی وەرینە. فرە جێ سوئالە ک ڕا چە جامەێ جەهانی تا ئیسە دگان نەنایەس وەی کەیسە جوور جینۆساید.
٢.لە ئەنجام خوەندنەوە ئەڕا جینۆساید کەیس ئیزەدییەیل دوینیمن ک خەڵافەت ئسلامی لە شام و عەراق تەنیا لە مەفهوومەیل ئخڵاقی و ئخڵاق گەرایی وە مەیزوور شارندەوەێ جنایەتەیل خوەیان یا جوور ماسکێگ لە سەر دەمو چەوویان ئستفادە لە واژەگەیل ئخڵاقی کردنەس.
٣.لە لایک تروە، ئی خوەندەوە دەرێخەیت ک دین ئسلام نیەتوێنید وە بێ خشوونەت مانەوەی خوەی گارانتی بکەید و گیچەڵ ئسلام وەل خشوەنەتا چووتوە ڕا لای لایەن ذاتگەرایی ئی دینە. فرە کەس هان لە سەر ئەو باوەڕە ک خاسترین متود ئەڕا خەبات دژ وەی گیچەڵە درووسکردن ریفۆرم سیاسیە لەی دینە، وە جوورێگ ک ذات یا دیاردەی خشوونەت لەی دینە پاکەو بکریەت و لە سەر بنەواێ ریفۆرم یەی نوسخەی تازە لە قورئان ئامادە بکریەت.
٤. وە پشت بەسان وە فاکتە و مانا و مەفهوومەیل فتواێ جەهاد لە ئسلاما، پەیڕەوەیل ئایین ئیزەدیی لە سەر بنەواێ دەستوور و قانوونەیل حوکمڕانی زەمان حەزرەت مامەد لە مەدینە جینۆساید کریانەس و ژنەیل و دویەتەیلیان جوور دەسکەفت جەنگی و بەردەێ جنسی گەردیانا هەڵس و بنیش کریاس. وە گشتی، کونسپت فتواێ جەهادیش دژ وە ئیزەدییەکان جەهادێگ بیەس لە رێ خوا.
پێشنیار ئەڕا مینەوانی فرەتر لە ئایندە و قسەی ئاخر نوویسەر
جوور کەلام ئاخر، نوویسەر ئی خەتەیلە وەو شوونە رەسیەس ک پلان خەلافەتەگەی داعش ئەڕا ئەوە بیەس ک ئیزەدییەکان وەچەکووش یا ڕیشگ کیش بکەن، چووینکە لە نووڕیین ئسلاموە ئی کەسەیلە کافرن و پەس کووشتن و وە تاڵان بردن ژن و مناڵ و موڵک و ماڵیان واجبێگ ئسلامییە. من بەش وە حاڵ خوەم ناتوانم ڕێز و هورمەت ئەڕا دینێگ داشتوویم ک دژ وە ئەرزشەیل ئنسانی لە وێنەی کەرامەت، ئاسایش و ئازادی بووت. یا وە مانایێگ رووشنتر ناتوانم رێز لە دینێگ بگرم ک دژ وە حقووق بەشەر بووت.
لە بار مینەوانی زانستی لە سەر کەیس ئیزەدییەکان و ئەڕا ئەوەێگە کەیس ئی مەردم بێ تاوانە جوور کەیسەیل هۆلۆکاست، ڕواندا و یوگسلاوی وەرین وە رەسمیەت بناسیەت، مەشیا مینەوانەیل خسووسەن کەسەیل حقووقدان لە ئاست دانشگاکان و سازمانەیل ناودەوڵەتی مینەوانی و تاقیقات تازە لە سەر ئی کەیسە بکەن. وە باوەڕم تا زەمانێگ جوور کەیس یەهوودییەکان پشتیوانی ناودەڵەتی یا سەنەت ناودەوڵەتی ئەڕا پاراستن کەرامەت و ئزەت نەفس ئیزەدئییەکان دوورس نەوت، هەر جوور جاران کەرامەت ئنسانی ئی ئنسانەیلە ها لە خەتەرا.
سەرچەمە:
Bob Huzen, Kent(2005), Framework for Understanding: Theoretical Concept of Jihad I Islam.
E.W.Lane, Arabic-English Lexico,(Beirut, 1968), Vol.2 p.473
Ezidi24
https://ezidi24.com/en/?p=5829
Paul, Russel. Vice dressed as Virtue. Aeon, May 2020
United Holocaust Memorial Museum
تاهری، تەیب (٢٠١٣) تاریخ و فلسفەی سرانجام:شرحی بر نحلەهای فکری و اعتقادی کردستان
خەلیقی، حوسەین. ئیزەدییەکان، Ezdani, Ezidi, Jezidi، سایت پێشمەرگەکان(2014-10-23)