Yarsanmedia Yarsan Democratic Organization Official Website
یارسانمدیا
سەفەر عەزیزی
بەنا وە چەوەڕوانیگەلێک کە مەردومان ئێران دێرنە، ئێران پەسا-جمهوری ئیسلامی، بایەس ئێرانێک دمۆکراتیک و ئازاد بووت. وەلێ ئی مودڵە و مودڵگەل
ترەگ سیاسی ئەڕا ئایندەی ئێران، هەمیشە جێ باس و مەناقشە بیەس. یەکیک لەو مودڵگەلە ک فرەتر لە لایەن نوخبەگەل ئێرانی و گروگەل تەمامیەت خواز یا گروگەل پان-ئیرانیستی، پا لەسەرێ داگرن، سیستم لیبراڵ دمۆکراسی قەربییە. گروگەل جێ باس لەیوا ئدئا کەن ک ئی مودڵە وەل ئایدیولوژیا و جەهانبینی سیاسیی ئەوانا سازگارە، چویکە شاڕەگ مودڵ لیبراڵ-دمۆکراسی لە سەر بنەوای حقووق و ئازادیگەل فەردی بنیات نریاگەس. لە ناو سیستمێک لەیوا و لە نووڕین تئوریکوە، جەخت لەسەر حقووق فەردی و ئستفادە لە ئسوول هەڵوژاردن و جوورێک لە حوکمڕانی زوورم یا ئەکسەریەت کەیت. وە پای تەجروەگەل وەرین مودڵێگ لەیوا توانێت بووتە بایس لاوازکردن و تەنانەت لە بەینبردن حقووق ئەقلیەتگەل نەتەوەیی و ئایینی. دەلیل کارێگ لەیوا هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای ساختار لیبراڵ دمۆکراسی ک فەرد وە مەحوەر بنەڕەتی زانێت و لەیوا هەویەتگەل گروهی و نیازگەل تایبەت ئەوان لە وەرانوەر ئستاندارتگەل تەکگەرایی وە حاشیە ڕانیەت.
مودڵ لیبراڵ دمۆکراسی لە سەر بنەوای هەڵوژاردن ئازاد و تەسمیمگیریی ئەکسەریەت دامەزریاگەس و لە سیستمێگ لەیوا ئەکسەریەت چارەنوویس سیاسەتگەل خارجی و داخڵی دیاری کەن. هەرچەند ئی سیستەمە دەروەچ ئەڕا بەشداریی وەروڵاو فەردەکان فەراهەم کەێت، وەلێ ئتماڵ ئەوە هەس ک بووتە بایس لەوەرچەو نگردن ناسنامە و خواستگەل گروگەل نەتەوەیی وئایینی.
لە جامگای چەند فرهەنگیی ئێران، ئەقلیەتگەل نەتەوەیی و ئایینی نە تەنها خاون هەویەتگەل فەرهەنگی و زوانیین، بەڵکەم خاون ئەرزش و سونەتگەل خاس خوەیانن کە ئتیاج وە پاڵپشتی تایوەت لە مەیان سیاسی و ئشتمایی دێرن. لەو سیستمگەلە کە تەنیا لە سەر بنەوای حقووق فەردی دامەزریاگەس، ئتماڵ ئەوە دێرێت ک نەتەوە، فەرهەنگ و ئاینەکان تر لە ژێر کاریگەری بڕیارگەل ئەکسەریەت نەتوانن بڕەسن وە حقووق سیاسی، ئقتسادی و ئشتمایی خوەیان.
فوکووسل لە ڕادەوەر فەردگەرایی لە ناو مودڵ لیبراڵ دمۆکراسی وە بەهانەی حقووق شارومەندی لە جێ حقووق نەتەوەیی، بووت وە بایس پشتگووش خستن هەویتگەل دەسەجەمی (Collectiv identity) لە جامگایێک جوور ئێران چوویکە حقووق فەردیی وەگەرد هەویەت نەتەوەیی و ئایینی هامێتە بیگەس. هەر وەی خاترە، لە سیستمگەلێک کە فرەتر جەخت لە سەر هەویەت فەردی کریەت، مومکنە نەتوانێت لە بار دمۆکراسیوە گوزارشت لە هەق و حقووق پێکهاتگەل نەتەوەیی و ئایینی بکەیت. ئەڕا نموونە لە بڕیارگەل سیاسیی کەڵان پەیوەس وە مەسەلەی زوان، سوونەت، فەرهەنگ و ناسنامەی تایبەت وە نەتەوەکان تر لەوەرچەو ناگیریەت. ئی گرفت سیاسییە بووتە بایس ئەوەیکە نەتەوە و ڕەنگەکان تر هەست وە نائەداڵەتی و مارومیەت بکەن.
هەر ئەو جورێکە باس کردیمن، سیستم لیبراڵ دمۆکراسی لە سەر بنەوای ئایدیالیزم فەردگەرایانە (Individualism) و حقووق شارومەندی بەرجەستە بیەسوە. وەماناێکتر هەر فەردێک هەڵگر حقووق زاتی و ئازادیگەل بنیادییە. لەی سیستمە مەیشوور حقووق بەشەر جوور کونسپتێک جەهانی هەساو کریەت و بایەد ماف تەمام فەردەکان یا شارومەندەکان وەبێ لەوەرچەو گرتن باکراوند کوومەڵایەتی، فەرهەنگی یا مەزهەبی گارانتی بکریەت. لە بار تئوریوە ئی مودڵە یارمەتیدەرە ک ساختارگەل ئستبدادی بشکیەت و فەزاێ ئازاد ئەڕا دەربڕین ویرورا و فەئالیەتگەل فەردی فەراهم بووت. ئەما ئی پافشارییە لە سەر فەردگەرایی هاوزەمان وەگەرد چاڵشگەل جدییا ڕویووەڕووی بووت. چوویکە لە کوومەلگایەلێگ کە هەویەت دەسەجەمی، فەرهەنگی، نەتەوەیی و ئایینی خاون شوون و لوونێگ بنەڕەتییە، کودگەل لیبراڵ دمۆکراسی و پادانەگەز لە سەر حقووق فەردگەرایانە بووتە بایس فەرامووشکردن نیازگەل گروهی. وەمانێکتر وەختێک لە ناو یە نزام سیاسی ک پایەکانێ لەسەر بنەڕەت حقووق فەردی و شارومەندی پایەگوزاری کریاویت، ئەرزش و خواستگەل ئەقلیەتگەل نەتەوەیی و ئایینی، کە هەمیشە وە حمایەتگەل ویژە ئەڕا پارێزگاری لە زوان، شوناس، فەرهەنگ، کلتوور و نمایندەگی سیاسیین، ئەهمیەت وەپێیان نایریەت و هەتا فرەجار هەوڵ ئەڕا لاوازکردن و لەناوبردنیان دریەت.
لە جوقرافیای سیاسیی ئێران ک خاون تاریخچە و ساختار ئشتمایی و فرەڕەنگییە لە بوار نەتەوەیی و ئایینی، مودڵ لیبراڵ دمۆکراسی نەک وەل (DNA) نەتەوەکان ناو ئێران سازگار نیە، بەڵکەم توانێت ئی وڵاتە لە شوون ڕمیان جمهووریی ئسلامی وەل گرفتگەل جورواجوور ڕووەڕووی بکەیت. لە جامگەگەل قەربییا، حقووق فەردی و ئازادیگەل شەخسی لە کانتستێک تاریخی و فەرهەنگی و تەنانەت دیالکتیک تاریخیوە گەشە کردگەس و لەیوا ئازادیگەل فەردگەرایانە (Individual rights) لە سەر بنەوای نزام سیاسی مەخسوس ئی وڵاتگەلە دانریاگەس. وە مانایێگ تر، تەقالا و تەڵاش قەربییەکان لە بوار ئیدەی لیبراڵیزم سیاسی لە ژێر کاریگەری تئوریگەل بیرمەند بریتانیایی یانێ جان لاک(John Lock) لە دەوران ڕەوشەنگەری لە قەڕن ١٧ شکڵ گرت و خروجیەکەی بیە بایس لە داڵک بین سەنتزێک لە ژێر ناو لیبراڵ دمۆکراسی یا دمۆکراسی نمایندەگی ک وەل خسوسیاتگەل تاریخی، سیاسی، ئشتمایی و فەرهەنگیی قەربییا سازگارە. ئیدەی لیبراڵیزم سیاسی بی وە ئلهامێگ ئەڕا ئنقلابگەل شکوومەندێگ ک تاریخ سیاسیی جەهان گوڕین جوور ئنقڵاب سەروەخۆیخوازییی ئمریکا، ئنقڵاب شکوومەند ئنگلستان و ئنقلاب گەورەی فەرانسە. لە شوونێ لە قەڕن ١٨ لیبراڵیزم ئقتسادی وەل خوەیا هاورد ک باس ئەلان ئیمە نیە. ئایا ئێران لە بار دیالکتیکیی تاریخی وە مانای هێگڵی یا مارکیستی ڕەسیە شوونێک ک وە سەنتز لیبراڵ دمۆکراسی وەرەو دمۆکراتیزاسیوون حەرەکەت بکەیت؟
هەڵبەت مەیزوور لە لیبرالیزم یانێ ئازادیگەرایی و ئازادیخوازیی لە بوارگەل سیاسی و ئقتسادی ک ئیدەیێگ خەراو نیە ئەڕا قەربییەکان، ئەما ساختار لیبرالیزم قەربی یا لیبراڵ دمۆکراسی جوور مودڵ سیاسی تەنیا کافی نیە ئەڕا چارەسەکردن گرفتگەل ئێرانێک فرەڕەنگ. لە ئێرانا بەستەرگەل ئشتمایی و فەرهەنگی ئەڕا پەزیرش کودگەل لیبراڵ دمۆکراسی فەراهم نەویەس و تەنانەت تەمام ئەو کەسگەلە کا تەئکید لە سەر حقووق فەردی و شاروەندی دێرن تا ئەلان نەتوانستنە وە شکڵێگ شەفاف ئی ترمگەلە شیەو بکەن و ئتماڵ ئەوە هەس ک مەیزوور لە لیبراڵ دمۆکراسی ئەڕا ئایندەی ئێران لە نووڕین ئەو کەس و لاینگەلە جەختکردن لە سەر وڵاتێگ یەکدەس و یەکپارچە وە مەرکەزیەت تەیران بووت. پەس ئەیەر کەسانێک هەر لە ئەلانوە کار ئەڕا چەسپانن ناوەندگەرایی کەن، چ جووری توانن موشکڵ فرەنەتەوەیی لە ئێران پسا- جمهووریی ئسلامییا وە پشتیوانی مودڵ لیبراڵ دمۆکراسی چارەسەر بکەن؟
لە نووڕین فەلسەفەی سیاسی و خسوسەن دمۆکراسی ، تەئکید لە سەر سازوکار و سیستمگەل پشتیوانی لە هەق و حقووق نەتەوەکان و تەمام تایوەتمەندییەکانیان ئەمرێک سیاسی و زەرورییە. ئەما لە سیستمگەل لیبراڵ دمۆکراسی ئی سازوکارگەلە مامولەن لە سەتح فەردی و و لە ژێر ناو پشتیوانی لە حقووق بەشەر جوور و حقووق زاتی ئەڕا هەر ئنسانێک شکڵ گرێت. لەنەتیجەیا ئەگەر ئی سازوکارگەلە وەدروسی پیادە نەوت، یا وەگەرد ساختارگەل بنیادیی جامگا هاوگام نەوت، توانێت بووتە خەتەرێگ جدی ئەڕا سەر هەویەت گروگەل نەتەوەیی و ئایینی.
لەلایکتروە لە مودڵ لیبراڵ دمۆکراسییا، مەشارکەت سیاسی بێشتر لە سەر بنەوای ئسوول ڕقابت فەردی و ئازادی بەیان دیاری کریەت. ئی مودڵە مومکنە وە نەف گروگەل باڵادەست و هژمنووتیک تەمام بووت، ئەما کەمە-نەتەوەیی و ئایینیەکان کە تێداد یا قودرەت سیاسییان کەمە، لە پروسەێ بریارگەل سیاسی وڵات لە ئنزوایا قرارگرن و نمایندەگی کافی نەێرن. شایەت حقووق فەردی لە دید نەزەریوە تەزمین بووت، وەلێ لە ئەمەڵا مەنافە و نیازگەل تایبەت ئی کەمە-نەتەوەیی و کەمە-ئایینیگەلە لە مەیان سیاست گێشتییا نادیدە گیریەت.
جەریان و حزبگەل مخالف جمهووریی ئیسلامی، ویروراگەل جورواجوورێگ لە بارەی مودڵ لیبراڵ دمۆکراسی مەترەح کەن. جریانگەل پان-ئێرانیستی و تەمامیەتخواز مودڵ لیبراڵ دمۆکراسی جوور چوارچووێک مدڕن دوینن و باوەڕ دێرن ئی مودڵە توانێت ساختارگەل ئستبدادی وەرین لەناو بوەیت و فەزاێ ئازادی فەردی تەقوەیت بکەیت. لەدید ئی گروگەلوە حقووق فەردی جوور وەسیلەیێگ ئەڕا لەناوبردن ئەفکار و ئایدیاگەل سوونەتی و ئیجاد هەمبەستەگی نەتەوەیی توانێت ڕێگە خوشکەر بووت، ئەڕا گەشە یا پێشڕەفت ئقتسادی و فەرهەنگی.
ئەما ئیدەی لیبراڵ دمۆکراسی وە مودڵ پان-ئێرانیستەکان وە لەلایەن کەمە-نەتەوەیی و کەمە-ئایینیەکانوە جوور کورد، عەرەب، بەلووچ و…هتد جور ئەبزارێک سەیر کریەت، کە خواست و نیازگەل ئەوان لە تێیا فەرامووش کریاگەس . ئی گروگەلە باوەڕ دێرن ک ئی مودڵ فرەمەحوەرییە وەبێ لەوەرچەوگرتن نیازگەل هەویەتی و گروهی، توانێت وە مرور زەمان بووتە بایس لاوزکردن پاڵپشتگەل قانوونی و بنیادی هەق و حقوق ئەوان. کەمە-نەتەوەیی و کەمە-ئایینیەکان باوەڕ دێرن کە ئەو چاڵشگەلێکە کە ئەوان وەگەردێا دەسوەپەنجە نەرم کەن، فەراتر لە حقووق و ئازادیگەل فەردییە. ئەوان توان لە ئازادی ئایندەی ئێرانا، زوان، فرهەنگ، کلتوور و وە گێشتی هەویەتیان وەڕەسمیەت بناسریەت و بتوانن خوەیان وە شکڵ خودموختار لە سەر سەرنووشتیان تەسمیم بگرن. ترس ئی گروگەلە ئەوسە کە لە مودڵ لیبراڵ دمۆکراسییا ئی ویژەگیگەلە لەوەرچەو نەگریرت و وەتدریج بووتە لەناوچیین هەویەت، زوان، فەرهەنگ و کلتووریان. هەر وەی خاترە، لەدید ئی گروگەلوە زەرورییە کە چوارچوویێک خاس لە نزام سیاسی ئایندەی ئێرانا بگونجیەت کە بتووانێت هەم حقووق فەردی و هەم حقووق گروهی تەزمین بکەێت.
کەلام ئاخر
لە نەهایەتا مودڵ لیبراڵ دمۆکراسی قەربی کە فوکووسێ هاسەر حقووق فەردی و هەڵوژاردن ئازاد، ئەگەر وەتەنیایی وەکار بووریەت، بووت یایس جوورێک لە نادیدەگرتن هەق و حقووق و مەنافەی گروگەل نەتەوەیی و ئایینی لە وڵات ئێرانا. لە ئێران پسا- جمهووریی ئسلامی ئتیاج وە ئەوە هەس ک وە پشتیوانی دمۆکراسی، ئسول فەردگەرایی و ئازادیگەل ئەساسی لەوەرچەو بگرێت و هەم لە تەریق سازوکارگەل تایوەتوە، فەزاێک ئەڕا بەشداری گروگەل کەمە-نەیەوەیی و کەمە-ئایینی فەراهم بکریەت و هەر لەیوا پشتیوانی لە خواستەکانیان بکریەت. وەی شێوە توانریەت زەمینەێک ئەڕا ئیجاد یە نزام سیاسی مونسەجم و ئادڵانە و قانوون مەحوەر فراهم بووت و مەردم لە تەمام تەیفەکان جامگا خوەیان وەبەشێک لەی مەمڵەکەتە بزانن و باوەڕ وەپێ داشتووین.
2025-02-08
بازدیدها: 5