دموکراسی: دووگانەگی بەین ئەقڵگەرایی مودڕن و سوونەتگەرایی

یارسانمدیا 

٢٠ ئوکتوبر ٢٠٢٢ ز

ن.حشمەت خوسرەوی

ستوکهوڵم

2022-10-19

وەختێک باس لە حکوومەت دموکراسی لە ولاتەیل قەربی کەیمن، شایەت کەسانێک لەیوا فکر بکەنوە ک ئرووپا جوورێک لە ئوتووپیا یا مەدینە فازڵەس و مەسەلەی دموکراسی وە شێوەی موتڵەق لەی وڵاتەیلە جێ کەفتیەس. وەلێ ئەیەر لەیواس پەس چ جورییە ک فرە کەس لەی وڵاتەیلە ئتراز کەن و لە دەوڵەتمەدارەیل خوەیان ڕازی نیەن؟ یا ئەڕا چە مودێرنیتە و دموکراسی خەنە وەر ڕخنە؟. ئیەیچە وەو ماناسە ک وڵاتەیل قەربی وەل ئەوەیکا خاون حکوومەتەیل دموکراتیکن، وەلێ هاوزەمان شاروەندەیل ئرووپایی لە هەڵسووکەفت و سیاسەت حکوومەتەکانیان لە سەر شێواز ئدارەکردن وڵات ڕازی نییەن.

نووڕین مەردم لە وڵاتەیل قەربی لە سەر دموکراسی وە پیمان هوویشێد ک دموکراسی دیاردەیێگ موتڵەق نیە و هاوشان وە گەرد گوزەر زەمان پێشکەفێت و کامڵتر بووت. مەسەلەی دموکراسی وەی جوورە نیە ک بوویشیمن تازە لەی وڵاتەیلە دموکراسی بەرقەرار بیەس و دی ئەوان هەوەجە وە باسکردن لە باوەت دیسکورس یا مەفهووم دموکراسی نەیرن. وەلێ هەر کەس لەیوا فکر بکەیتوە ها لە ناو هەڵەی گەورەیکا، چوویکە دموکراسی ئارمان و ئیدەئالێگە ک ئەڕا سەرکەفتن یا کامڵ بین بایەس برەسێت وە ئاسوو. یەکێک وە خسڵەتەیل دموکراسی ئەوەسە ک جامگەی دموکراتیک وەرەو لای دموکراسی حەرەکەت کەیت و هەر رووژ فرەتر لە ئەرزشەیل دموکراتیک نزیک بوتووە.

ئەیەر ئیمە دموکراسی جوور یەی ئەمر نسبی تماشا بکەیمن نەک موتڵەق، ئەو وەخت ناوت لامان ئەڵاجەوی بووت ک جامگەیەل قەربی فرەتر پابەس ئەرزشەیل دموکراتیکن. بیلن با نموونەیێگ لەی بارەوە باس بکەیمن. شایەت فرەتان ناڕەزایەتی (جلیقە زەردەکان) فەرانسە لە یادتان بووت ک وە خاتر گرانی سووتەمەنی(سوخت) لە فەرانسە ک چەن مانگ توویل کیشا و تەنیا ١١ نەفەر گیان خوەیان بەختکردن. ئەویش وەخاتر روویداوەیل ناخواستە و لە ناکاو نە وە خاتر تون و تیژی وە لایەن نیروگەیل ئەمنیەتی یا پوولیس فەرانسە. وەلێ زانیمن ک لە وڵاتەیل دیکتاتور و توتالیتەر چ جووری نووخبەگەیل سیاسی، کەسەیل ئەهل قەڵەم و تەنانەت مالمەیل زوان یا چالاکەیل مەدەنی وە یانکەی دژایەتی وەل قانوونەیل خوا گیانیان لە لێ سێنن. یا دوینیمن ک بەشێک لە مەردم خەڵقەیل ژێر دەس ئێران ئەڕا هاوردن لوقمەێگ نان ئەڕا سەر سفرەی خانەوادەکانیان ناچارن وە قیمەت گیانیان تەن بیەنە کوڵبەری، وەلێ وە لایەن هێزەیل سەرکوتکەر نزامێگ توتالیتەروە گیانیان لە لێ سەنن. مەردم وە خاتر گرانی سووتەمەنی ناڕەزایەتی لە خوەیان نیشان دان و هاتنە ناو خەیاوان و وە پای سەنەتەیل جێ باوەڕ، لە مودەت کەمتر لە چەن ڕووژ فرەتر وە ١٠٠٠ نەفەر وە کەسەیل ناڕازی وە لایەن هیزەێل ستەمگەروە گیانیان بەختکردن. ئیە نە وەخاتر ڕوویداو قەیر ئەمدی بەڵکەم ڕاستەوخوو و وە ئەمد وە لایەن نیروگەیل سەرکوتگەر.

لە لایک تروە ، نزیک وە مانگێک فرەترە ک ئاخیز یا هێزگردنێگ ئشتمایی و هوویەت-مەحوەر لە ئێران و کوردسان وە یانکەی ترورکردن ( ژیان ئەمینی) دەسوەپێکردیەس. وە پای قسەی سازمانەیل حقووق بەشەری تا ئیسە فرە کەس وە لایەن هێزەیل سەرکوتکەر ڕەژیموە گیانیان لە لێ سنیاس و فرە کەسیش زامار کریانەس و تەنانەت باس لە دەسوەسەر کردن فرە وە کەسەیل ناڕازیی کەن.

هەر وەی بوونەوە ناوت ئەڵاجەوی باێتە وەرچەوو ئەیەر من ئدئا بکەم ک وڵات فەرانسە جوور نموونە فرەتر لە ئارمان دموکراسی نزیکترە تا ولاتێگ ک خەشنترین جوور سەرکوت لە ناویا وەڕێوە چووت. چشتێگ تر لە رابتە وە حکوومەت دموکراتیک باس بکەیمن ئەوەسە ک فرە لە ڕخنەگرەیل ئەسڵی حکوومەتەیل دموکراتیک لە قەرب خود فیلسووفەیل و ئەندیشمەندەیل ئی ولاتەیلنە. وە باوەڕ من کارێگ لەیوا نەک دموکراسی لە قەرب ناوەیتە ژێر سوئاڵ بەڵکەم دگان وە حەقیقەتێکا نەیت ک دموکراسی خسووسەن هەق ئازادی بەیان لە ئرووپا وجوود دێرێت. لە حالێکا ڕووژنامەنوویس و نوویسەرەیلێگ ک لە ولاتەیل توتالیتەر ڕخنە لە حکوومەتەکان گرتنەس یا هان لە سوویچ زندانەکانا یا بێسەروشوون کریانەس. ئەیەر مەردم زاوریان چووت ک ڕخنە لە حکوومەتەکان بگرن نیشاندەر ترس و خەفەقان زاڵ وە سەر کوومەڵگەس نەک ڕەزایەتی مەردم لە حکوومەت.

ئیمە توانیمن ئەوە قەبوول بکەیمن ک برێگ لە ڕەساننەیل یا چاپەمەنیەیل قەربی جانبدارانە نوویسن یا وە پروپاگەندە ئەفکار عمومی خەنە ژێر کاریگەری خوەیان یا جار و بار ڕوویداوەیل ئشتمایی یەی لایەنە قەزاوەت کەن، وەلێ گەرد ئیەیا بایەس ئتراف بکەیمن ک قەربییەکان چەن هەنگاو فرەتر لە ئارمان دموکراسی نزیکن وە هەڵسەنگانن وەل نزامەیل توتالیتەر ک خوازیار ئەوەن ک تەنیا ڕاگەیاندنێگ داشتووین ک سەر وە حکوومەت توتالیتەر بووت و هەر لە توولیق سوو تا شەو پرووپاگەندە ئەڕا براگەورە و بەیت ڕەهبەری بکەیت. پەس ئەیەر بتوام ئی بەشە خولاسە بکەموە بایەس بوویشم ک دموکراسی ئەمرێگ موتڵەق نیە بەڵکەم ئارمان یا ئیدەئالێگە لە سەرر بنەوای ئەداڵەت خوازی ، ئازادیخوازی و بەرابەرخوازی.

کوومەڵگەی مودڕن هوویچ چارەیێگ نەیرێت بێجگە لە حەرەکەت وەرەو دموکراسی، ئەیەر تەنانەت هوویچ وەخت وە ئارمانەیل دموکراسی نەڕەسێت. ئەڕا نموونە، دموکراسی فەرانسە ئڕا جار یەکم لە ئەوەلەیل قەڕن هەژدەهم سەر هەڵدا وەلێ لە حالێکا تا هەفتا ساڵ وەر لە ئیسە ژنەیل ‌هەق دەنگ دان نەیاشن. چشتێگ ک وەیرە تەڵاش کەم باسی بکەم ئەوەسە ک دموکراسی پرووسەێگە ک ویسان نەیڕێت و دایم ها لە جەریانا یا وەرەو نوا چووت.

ئیەیچە وەگەرد وەزیفەیێگ تاریخی رویوەڕویمان کەیت ئەویش ئەوەسە ک ئیمە وە ئەولویەت بەندیەیل ئەرزشیمان بایەس تفکرمان لە دەس تەناقسات ڕزگار بکەیمن. ئەیەر لە شوونێک سونەتگەرایی و ئەقڵگەرایی لە وەرانوەر یەکتر قەرار گرتن بایەس عەقڵانیەت هەڵوژنیمن. یا ئەیەر لە شوونێک فەرهەنگ و سوونەتەیل دینی ها لە تەزادا وەل دموکراسییا بایەس دموکراسی هەڵوژنیمن. لە وەرانوەر هەر چشتێک ک بنەوا و ئارمان دموکراسی یانێ ( ئازادی، بەرابەری و حقووق بەشەر) پایماڵ کەیت، بایەس سفت و قایم وەرانوەری تێکووشان بکەیمن و لەوە زیاتر وەل تناقس و ئەرزشەیل دووگانە ژیان نەکەیمن. من ناتوانم ئدئا بکەم ک باوەڕ وە بنەوای ئازادی دێرم و هاوزەمانیش باوەڕ وە حجاب ئجباری دێرم یا ناتوانم ئدئا بکەم ک باوەڕ وە بنەوا و بنەڕەت بەرابەری دێرم وەلێ لەو لایچووە باوەڕ وە سیستم باوکسالاری دێرم. یا ناتوانم ئدئا بکەم ک باوەڕ وە بنەوای حقووق بەشەر دێرم وەلێ بایەس ‌هەق حەیات لە خەڵقەیل ناو وڵاتێک بگرم. یا ناکریەت ئدئا بکەم ک پابەس وە پرنسیپەیل حقووق بەشەریم وەلێ کەسەیل هاوجنس باز هەق ژیانيگ ئازاد و دوویر لە ناونیتکەژەنین نەێرن. ئیمە لە شوونێک لە تاریخ ویسیامنەس ک بایەس دێر یا زووی تەکلیف خوەمان وەل ئەرزشەیل دووگانە یەک لابکەیمنوە.ئیمە ئیمڕوو لە ئاخیز خەڵقەیل ناو ئێران لە بەین ئەقڵانیەت مودڕن و بنیاتگەرایی سوونەتی ، ئەقڵانیەت مودڕن هەڵوژنیمن چوویکە تەنیا لەی ڕێوە توانیمن وە دموکراسی ڕاستەقینە بڕەسیمن

مەسەڵەی ترەگ ک لە ئاخر ئی کوڵە مەقاڵە ئاماژە وە پێ کەم مەسەڵەی تەناقسات دووگانە لە بەین رفراندووم و بنەوا و ئارمان دموکراسییە. ئەڕا نموونە لە دموکراسیا ئازادی، بەرابەری و حقووق بەشەر لە موقایسە وەگەرد بەرگوزاری رفراندووم ئەهمیەت فرەترێگ دێرێت. با لەیرە دوو نموونە باریمنوە. ئایا ٤٣ ساڵ وەر لە ئیسە خەڵقەیل ناو ئێران بیچگە لە خەڵق کورد ئەیەر بزانستان لە بەین ئەهمیەت رفراندوم ئەڕا تەسوویب نزامێگ توتالیتەر و تئوکرات و ئەرزشەیل دموکراسی ( ئازادی، بەرابەری و حقووق بەشەر) ئەهمیەتی فرەتر ئایا بازهم مەردم ئامادە بین وە رفراندومێگ نزامێگ توتالیتەر و دیکتاتور بارنە سەر کار و خوەیان بکەن وە کویلەی نزامێگ لەیوا؟ مەگەر کریەت دوارە رفراندومێک بەرگوزار بکەیمن و بوویشیمن جارێگ تر بەرردەداری زنێگ کەیمنوە؟

مەیەر لەی ئرووپا کریەت ئارمانەیل دموکراسی بخریتە ژێر پا و ئرووپاییەکان بوویشن ئیمە خوازیار دوارە وە ڕەسمیەت ناسین حوکم سێدارەیمن؟

لە ئاخروە، ناکریەت رفراندوومێگ بەرگوزار بکەیمن و مادام زوورم مەردم ڕازین پەس بایەس بەشێگ لە خەڵقەیل ناو ئێران ئدام بکەیمن. ناوت هوویچ وەخت لە فکرمان بچووت ک ئازادی،بەرابەری و ڕێزگرتن لە حقووق بەشەر ،ئسووڵ بنەڕەتی دموکراسیین. خولاسەی کەڵام، هەر مەسەڵەیێگ یا دەلیلێگ ک بتواێت پرنسیپەیل دموکراسی بخەیتە ژێر پا ، ئسوولەن ناوت بخەیمەی دەس رفراندوم.