Home / پانل آزاد / شووڕش فەرانسە، هەلوورک ئازادی و قەڵب ئاڵ و گوڕەیل ئرووپا

شووڕش فەرانسە، هەلوورک ئازادی و قەڵب ئاڵ و گوڕەیل ئرووپا

یارسان مدیا
09.11.2020

ن.حشمەت خوسرەوی

بەش دوویم

ناڕەزایەتی مەردم ئادی دژ وە نزام موتڵەق پادشای

وڵات فەرانسە لەو دەور و زەمانە دابەش بوویی وە سەر سێ تەبەقەیا. تەبەقەی ئەشراف زادەگەیل یا نەجیب زادەگەیل، روحانیەیل و مەردم ئادی. گەرد ئەوەێگە تەبەقەی سێهم(مەردم ئادی) ئەکسەریەت جامەی ئەو وەخت فەرانسە تەشکیل داوین، ئەمانێگ تەبەقەی یەکم و دووێم خاون شوون ولوون مەخسووس وە خوەیان بین . ئی دووچەوەکی و ناهاوسانییە بی وە دەلیل درووس بین ناکووکی لەو بەینە ک دوماخر تەبەقەی سێهم یانێ مەردم ئادی جامگە بریار دان ک “مەجڵس نەتەوەیی(National Assembly) دامەزرنن. لە شوون ئێلام کردن مەجلس نەتەوەیی، بەش فرەێگ وە ئەندامەیل تەبەقەی یەکم و دوێیم تابعیەت خوەیان ئاڵشت کردن و لەیوا چینە سەف گرووپ ئنقڵابیەیل. جێ باسە ک مەجڵس نەتەوەیی گەرد یەکا پەێمان بەسان ک تا زەمانێگ ئاڵو گوڕ یا ریفورم لە قانوون درووس نەوت لە یەکتر جیا نەونوە.

حەمڵە ئرا سەر قەڵاێ ((باستیل)) و خوڵقانن دەوران ترس گەورە

مەردم دانیشتگ پاریس وە خاتر کەمەوبین دەسڵات پادشای ئەو وەخت هەست وە خوەشحاڵی کردیان، وەلێ چلچاو لە بارەی  ئتماڵ کودەتاێ نزامی ترس خەراوێگ خستوویە ناو دڵ مەردم. چلچاوێگ تر لە بەین مەردم پاریس وڵاو بویوە ک گویا تەبەقەی ئەریستوکراسیەکان(اشراف زادگان) نەخشەی ئەوە کیشانەس ک مەردم ئادی دووچار قاتی و قڕی بکەن. هەر وەی خاترە ئەو دەورانە ناسیاس وە دەوران ((ترس گەورە)).

دەس ئاخر، بەشێگ وە کەسەیل ئنقڵابی گەرد یەکترا پەێمان بەسان ک هێرش بووەنە سەر قەڵای باستیل وە مەیزوور دەسخستن تفەنگ و بارویت. زوورم مەردم ئی کارە وە نیشانەێگ ئڕا دەس وەپێکردن ئنقلاب فەرانسە زانن و هەر وەی خاترە ئیمڕووژ ((جەشن رووژ باستیل)) جوور یەکیک وە تاتیلاتەیل نەتەوەیی لە فەرانسە هەساو کریەت. ئی هێزگردنە رووی کردە حەومەی شار پاریس و مەردم ئاواییەکان ک ساڵان فرەێگ لە ژێردەسیا وەسەر بردیان، ئی دەروەچە وە قەنمیەت زانستن ئەڕا پاوەگەزدان دژ وە ئەربابەکانیان. ئەوان لە یەکمین کاردانەوەی خوەیان، ئاێر وەردان لە ماڵەیل ئەربابەکانیان و هەر لەیوا ماڵ ماموورەیل مەسوول جەمەوکردن ماڵیات. لە لاێک تروە، ئی ئنقلابە بی وە مدوو(دەلیل) فەرار نەجیب زادەگان لە وڵات و ئاخرەگەی هەل و مەرجێگ هاتە نوا ک مەجڵس نەتەوەیی توێنست لە ساڵ ١٧٨٩ میلادی ئڕا هەمیشە دمایی وە نزام فئوداڵی لە فەرانسە بارێت.

فەرار بێ ئەنجام پادشاێ فەرانسە یانێ لویی شانزەهم

وەروڵاو بین مەوج ئنقڵاب فەرانسە رەسیە شوونێگ ک لویی شانزەهم وەل مەلەکەی ئەو وەخت فەرانسە یانێ ماری ئانتوانت بکەفنە فکر خوە دەرباز کردنیان لە دەس گیچەڵەیل ناو ڵات. ئەوان لەیوا فکر کردنوە ئەیەر پاریس بیلنە جێ، توێنن ئازادی و ئاسایش فرەتر ئەڕا خوەیان تامین بکەن. هەر وەی خاترە، هەڵکەفت ٢٠ ژوئن ١٧٩١ میلادی، سیپاڵ کوڵفەتەکانیان کردنە وەر خوەیان و لەیوا توێنستن لە کاخ پادشای بچنە دەیشت و فەرار بکەن. ئەمانێگ فرە وەپێ نەچی ک ئنقڵابییەکان توێنستن هەردکیان لە نزیک شار ورنس(Varennes) دەسوەسەر بکەن و لە شوونێ بارنەیانوە ئڕا پاریس.

مەیشوور حقووق بەشەر و ماف شاروەندی

مەجلس نەتەوەیی فەرانسە، مەیشوورێگ ک قانوونەیل دموکراتیگ لە خوەی گرتووی لە ژێر ناونیشان ((ئێلامیەی حقووق بەشەر و شارومەند)) ئامادە کردن ک فرەتر کارگەری لە ئەندیشەگەیل فەلسەفی وسیاسی رووشنویرەیلێگ لە وێنەی ((ژان ژاک روسوو)) وەرگرتووی. جێ باسە ک ئی سەنەتە، قەوڵنامە یا جوورێگ لە پەیماننامەی مەجلس نەتەوەیی بی تا بتوێنین سیستم نوو خوەیان لە ئایندەیا لە سەر بنەواێ ئی پەێمان یا سەنەت حقووقییە دامەزرنن. بەشێگ لە گرنگترین مادەگەیل ئی سەنەتە بریتی بین لە دەوروەچەیل هاوسان، ئازادی بەێان و مەردم سالاری یا حاکمیەت مەردم وەلێ خاڵێگ ک لەی سەنەتە جێ رەخنەس ئەوەسە ک ئی سەنەتە ماف ژنەیل و بەردەکان لە خوەی نەگردویی.

دومای هاوردن وە دەسڵات کلیسا و پیاگەیل دینی

جێ بسە ک یەکیک تر لە دەسکەفتەیل شووڕش فەرانسە دومای هاوردن وە جەنگ دینی لە ئرووپا و هەڵوەشانن شوون و لوون کلیسا لە کارو بارەیل وڵاتەکان بی. هەر لەیوا، شووڕش فەرانسییەکان بی وە دەلیل پاشەکشەی دین مەسیحیەت و خسسووسەن خەراوکاری و نائەداڵەتیەیل کلیسا. ئی شووڕشە هەمیچ بی وە دەلیل ئەوەێگە ک دی هوویچ دەوڵەتێگ لە فەرانسە جورئەت ئەوە نەکەن ک ((پویل و ئمتیازات) تاێوەت بیەن وە کلیسا و پیاگەیل دینی.

لە لاێک تروە، لە زەمان شووڕش فەرانسە، کاتولیکەکان جوور نموونە گەرد تەبەقەی سێهم ک موتر ئەسڵی شووڕش بین رێککەفتن، ئەمانێگ لە شوون چەن ساڵێگ و خسووسەن لە دەوران ((ترور)) ئەوان وە تەمامی کەفتنە وەر غەزەو و بەش فرەیکیان لە ناوچین. هەر لەیوا دەس ئاخر لەوەر روویداوەیل زەمان ناپلیون وەل کلیسایا ئاشت بینوە و لەیوا ئجازە دریا ک پیاگەیل دینی لە ژێر چەوودێری دەوڵەت هەم حەقدەس وەربگرن و هەمیچ کاروبارەیل خوەیان وەرێوە بووەن.

لە بانێکتر، نفوز و دەسەڵات وەروڵاو چەپەیل فەرانسە لە جموری سێهم لە دومایەیل قەڕن نوزدە و ئەوەڵەیل قەڕن بیستم بی وە دەلیل زەیف بیین دەسڵات مەزهەبی لە فەرانسە. جێ وەتنە ک لە ژێر کارگەری دەوڵەتمەدارێگ چەپ لە وێنەی ((ئیمیل کوومب)) ک قەشەێگ هەڵەوگەردیای لە دین بی، زوورم بنیاتەیل مەزهەبی لە فەرانسە هەڵوەشیانوە، وەلێ ئەوان ئەو حەقە داشتن ک لەو تاریخە وەو لاوە  وە شەرت وەرگرتن ئجازە لە دەوڵەت و لە چوارچوو شەوراگەیل دینی بتوێنن کاروبارەیل خوەیان جێوەجێ بکەن.

چشتێگ ک لەێرە جێ تەفرەنجە ئیەسە ک زەمانێگ فەرانسەوییەگان وە دان باجەیل گەورە ئامادە بین ک دەسڵات دین لە کاروبارەیل دەوڵەتا جیابکەنوە، دینیگ وە ناو ئسلام هوویچ شوون و لوونێگ لە دیبەیت سیاسەت ئەو وەخت فەرانسەیا نەیاشتیەس. تەنانەت مەسیحیەیل ئورتودوکسیچ بە پێچەوانەی ئسلام سیاسی و پان-ئسلامیست ، هوویچ وەخت مەردم ئڕا لای جەنگەیل ماڵکاولکەر ئرا نموونە جەنگەیل خاچپەرەستەکان تەشوویق نەکردن و کەسیچ نە فکرێ لای سیاسەت کۆلۆنیالیستی فەرانسە لە شوون شووڕش بی و نە کەسیان زانستن ک لە قەڕن بیست و یەکم ئسلامی سیاسی بووتە گەورەتن تادید ئەڕا سەر ئەو ئەرزشەیلە ک ئەوان وە قیمەت گیان خوەیان وەدەس هاوردنەسەی.

توندڕەویەیل شووڕش فەرانسە

جێ باسە ک یەکیک وە کارەیل گەن و مەنفی شووڕش فەرانسە ئەوە بی ک لە ساڵ ١٧٩٢ میلادی جەنگ دژ وە ئوتریش و پروس ئێلام کردن. دەلیل یا یانکەیان ئەڕا ئی کارە ئەوە بی ک ئەوان لە سەر ئەو نووڕگە بین  ک موهاجرەیل فەرانسەوی لەو وڵاتەیلە خەریک رێکخستن مەردمن دژ وە شووڕش. لە بانێکتروە، ئەوان تواستن لەی رێوە هەم شووڕش و ئارمانەکانێ بپارێزن و هەمیچ خود ئی ئارمانەیلە ئنتقاڵ بیەن ئەڕا دەیشت مەرزەیل فەرانسە. هاووەخت، گرووپێگ وە کەسەیل ئنقڵابی لە ناو و دەیشت فەرانسە وە رەهبەری حزب توندڕەو ((ژاکوبنەکان)) ساڵ ١٧٩٢پەلامار کاخ پادشای دان و لویی شانزەهم دەسوەسەر کردن. لە لاێک تروە، ئنقلابیەیل فەرانسە سەدان نەفەر لە کەسەیل زدئنقڵاب وە دەلیل بەشدارییان دژ وە شووڕش، ئدام کردن.

جێ باسە ک هەر ئەو وەخت ((کنوانسیون نەتەوەیی فەرانسە)) لە جێ ((شەوارێ دانان قانوون)) دانریا ک لە ناویا پا لە سەر هەڵوەشانن سیستم سەلتەنەتی وپاراستن دەسکەفتەیل شووڕش فەرانسە دریایوەگەز. دەس ئاخر، لویی شانزەهم وە خاتر خەێانەت وە وڵات و خوڵقاندن جنایەت، لە ساڵ ١٧٩٣ لە وەر چەوو مەردم لە دار دریا. هاوژینەگەیچی یانێ ((ماری ئانتوانت)) لە شوون گوزەریان ٩ مانگ هەمان چارەنوویس بی وە نەسیبی.

دەوران وەحشەت

یەکیک تر لە کارەیل خەراو شووڕش فەرانسە ئەوە بی ک لە شوون ئدام پادشا، جەنگ لە بەین فەرانسە و قودرەتەیل ئرووپایی لە وێنەی ئسپانیا، هولەند و بریتانیا هەڵخزیا. ئی کاریچە بی وە دەلیل درووس بین چەن دەستگی لە ناو کنوانسیون نەتەوەیی فەرانسە. ژاکوبنەگان لەی دەروەچە کەڵک وەرگرتن و کونتروڵ کنوانسیون نەتەوەیی لە ژێر دەس جموری خوازەیل مەێانەڕەو یانێ ((ژیروندەگان))  دەرهاوردن. ژاکوبنەگان پەنا بردنە وەر خەراوکاری و خشوونەت . ئەوان جوور نموونە توێنستن یەی تەقوویم تایوەت ئەڕا خوەیان درووس بکەن و هەڵوەشانن مەسیحیەت لە بنەڕەتوە وە ناو خوەیانوە سەبت بکەن.

ژاکوبنەگان نزیک وە ١٠ مانگ دەورانێگ پڕ لە ترس و خشوونەت لە ژیر ناو (( دەوران وەحشت)) لە وڵاتا بردنەرێوە. هەر کەسێگ بوویچکترین قسە دژ وە شووڕش بکردا، چارەنوویسی ئدام بی. مەوج خشوونەت و کارگەری دەوران وەحشت رەسیە شوونێگ ک نزیک وە ١٧٠٠٠ نەفەر لە دادگاێ ئەو وەخت مەحاکەمە کریان و لەیوا لە دار دریان و فرە کەسیش لە ناو زندانا گیانیان دەرچی . جێ باسە ک زوورم ئی قەتڵەیلە وە دەستوور ((ماکسیمیلیان رووبسپیر)) وە ئەنجام دریا. لە ئەنجام ئی کارەیلە، فەرانسییەکان توێنستن ساڵ ١٧٩٤ خود ماکسیمیلیان لە دار بێەن و لەیوا دەوران تازەێگ وە ناو دەوران ترمیدور((Thermidorian Reaction)) لە فەرانسە سەرهەڵدا ک بی وە دەلیل کەمەوبین خشوونەت. هەڵبەت ئی پرووسە لە ژێر کارگەری ناڕەزایەتی مەردم فەرانسە دژ وە دەوران ناسیاگ وە وەحشەت پەێا بی.

دومای هاتن شووڕش فەرانسە: وەدەسەوگرتن دەسڵات وە لایەن ناپلیون

ساڵ ١٧٩٥ میلادی، بەش فرەێگ لە ئەندامەیل کنوانسیون نەتەوەیی فەرانسە ک سەر وە ژیروندەگان بین و لە دەس دەوران وەحشەت، نجاتیان بوویی، قانوون تازەێگ دانان. جێ باسە ک ئی قانوونە، یەکمین سیستم قانوون دانان دوو مەجلسیی فەرانسە وەل خوەیا هاورد. ژاکوبنەگان و سەلتەنەخوازەگان دژ وەی قانوون نووە نارەزایەتی لە خوەیان نیشان دان، وەلێ فرە توویل نەکیشا ک ئەرتش ئەو وەخت فەرانسە وە رەهبەری ژنراڵ جەوان و سەرکەفتگ فەرانسی یانێ ناپلیون تەمام دەنگەیل نارازی سەرکوت کرد و نەیشت کەس دژ وە قانوون دوو مەجلسیی فەرانسە نوویقە لە لێ باێت. ساڵ ١٧٩٩ لە وەر وڵاوبین فەساد سیاسی و قەیرانەیل ماڵی ، ناپلیون دژ وە دەسڵات وەرێوەوەریی ژیروندەگان ک ٥ ئەندام دیرکتوار((Directoire)) لە خوەی گرتووی و وە لایەن ئەندامەیلی مەجڵسوە هەڵوژیایون، کوتادەێگ ئەنجام دا و وەیجوورە ڕەژیم دیرکتوار لە ناو برد. لە شوون ئی روویداوە، ناپلیون خوەی جوور یەکمین کنسول وڵات فەرانسە مارفی کرد. جێ باسە ک ئی دەورانە، وە دەوران دومای هاتن شووڕش فەرانسە و دەس وەکار بین دەوران ناپلیون هەساو کریەت ک فەرانسە لەی دەورانە توێنست وە رەهبەری ناپلیون بەش فرەێگ لە سەرزەمین وڵاتەیل ئرووپایی بخەیتە ژێر دەس خوەی.

 

 

کارگەری شووڕش فەرانسە لە سەر وڵاتەیل ترەگ

ناپلیون لە شوون رەسینی وە دەسەڵات ئامادە نەوی ک ئازادی سیاسی بێەیت وە مەردم ، وەلێ بەش فرەێگ لە کارگەری و ئەرزشەیل شووڕش فەرانسە پاراست. ئەڕا نموونە، تەمام مەردم لە وەرانوەر قانوونا حەق هاوسان داشتن و ئیتر ئەڕا پەێاکردن کارێگ موناسب هەوەجە نەوی ک ئاێەم لە سەر بنەواێ پلە و پاێە و تەبەقەی ئشتمایی هەڵوژیەن، بەلکوو لە سەر بنەماێ هوشیاری و توانایەیل تاکەکەسی یا فەردی بی. لە لایک تروە، دی روحانیون و ئەشراف زادەگان، جوور جاران موهمترین ئەندام کوومەڵگە وە هەساو نەهاتن و لە ئەوەزا تەبەقەی بورژوا جێ ئەو لەقەبەیلە گرتووە.

ئەنجام

ئیسە لە شوون گوزەریان چەن قەڕن وە سەر شووڕش فەرانسە و دەوران ناپلیون،  هەمراێ کارگەری ئارمانەیل ئی شووڕشە لە سەر شێواز زنەی ئنسانەگان دوینیەت. کارگەریەیل شووڕش فرەتر لە وڵاتەیل ئرووپایی، ئمریکا، کاناد و ئسترالیا وە چەوو دوینیمن چوینکە ئەو ولاتەیلە وە شکڵ دموکراتیک وەرێوە چن.ئەڕا نموونە، مەردم لە هەڵوژاردن رەهبەرەیل و شێواز ژیان خوەیان و وەرێوەبردن ولاتەکانیان خاون شوون و لوونن. شارومەند خاون حقووق هاوسان و ئازادی بەێانن. هەر وەی خاترەسە ک فرە کەس شووڕش فەرانسە جوور دەسکەفتێگ تاریخی و شوون دانەر هەساو کەن. یا شاێەت هەر لەوەر ئی شووڕشە بووت ک ئیمرووژ زوورم ئاڵ و گوڕەیل سیاسی لە قەڵب پاریسا قومیەت. وە هەر حاڵ، شووڕش فەرانسە، ئڕا نەسڵ ئیمە یانێ هەڵوەشانن نزام قەدیمی، دەسڵات موتڵەق سەلتەنەتی و فئودال و هەمیچ دومای هاوردن وە گەنەکاریەیل کلیسا و پیاگەیل دینی. لە ئەنجام ئی شووڕشە، مەردم بین وە خاون ئازادی شاروەندی و دموکراسی. هەر چەن شووڕش فەرانسە نەتوێنست وە تەمام هەدەفەیل خوەی بڕەسێت و فرە کەس لەی رێیە گیان خوەیان فەدا کردن وەلێ ئی جمشتە نەخش وەرچەووێگ لە دامەزرانن جامەی مودڕن لە ئرووپا داشتیەس و ئی حەقیقەتە نیشان گشت لاێگ دا ک ئەڕا رەسین وە ئازادی، دموکراسی ، ئاسایش و کەرامەت باێەس باجەیل گەورە بێریەت. لە بانێکتروە، هوویچ دەسڵات دینی و توتالیتەرەێگ نیەتوێنێد زاڵ بووت وە سەر ئرادەی ئنسانەیل ئنقلابی و ئازادیخوازا ئەیەر مەردم لە ناو خوەیانا یەکگرتگ بوون. تەمام دەسکەفتەیل گرنگ شووڕش فەرانسە ئیەیچە وە پیمان هوویشێد ک فەرانسەوییەکان و دەوڵەتەگەیان ئامادە نیەن وە گشت قیمەتێگ لە وەرانوەر توندڕەویەیل ئسلام سیاسی و پان-ئسلامیستا چەووپووشی لە ئەرزشەیل شووڕش فەرانسە و ریفورمەیل جموری پنجم وڵاتەکەیان بکەن. ئیسە لە شوون گوزەرێگ وە ناو روویداوەیل شووڕش فەرانسەیا ئەڕامان دەرکەفێت ک روویداوەیل ئاخر لە فەرانسە و پاوەگەزدان دەوڵەت و مەردم فەرانسە لە سەر ئەرزشەیل جموری ماناێ دژایەتی وەل دین ئسلاما نیە، بەڵکوو ئەوان وە دایین باجەیل گەورەیگ وەی رووژە رەسینەس و ئەلانیچ نیەتوان وە ئاسانی لە ژێر کارگەری وڵاوبین ترس و وەحشەت وە لایەن جەریانەیل بنیاتگەرایی ئسلامی و پان-ئسلامیستوە، تەسلیم قانوون بەڕبەریەت و وەحشیگەریەیل جەریانەت رادیکاڵ ئسلامی بوون.

(١)چمک لائیک: لە بار ئێتیمۆلووژیوە، کەلەمەی لائیک لە ((لائووس)) لاتینی سەرچەمە گرتیەس ک وە ماناێ مەردم ئادییە. جێ وەتنە ک چمک لائیستە لە رووی تاریخ فکر سیاسیوە تەنیا تاێوەت وە وڵات فەرانسە نیە. بنەچەک ئی چمکە هەڵەوگەردیەت ئرا لاێ  دەوران رووم و یونانیەیل باستان. خود چمک لائیستە لە ولاتێگ جوور فەرانسە ماناێ ئەوەسە ک دەوڵەت وە نسبەت دینەکان بێتەرەفانە هەڵس و بنیش کەیت. ئیەیچە هەر لەیوا وەو ماناسە ک هوویچ دینیگ لە فەرانسە، دین ڕەسمی ئی ولاتە نیە و دەوڵەت وە چەوو رێز و هورمەتوە تماشاێ تەمام دینەکان کەیت. لائیستە بین جامەی فەرانسە نیشانەی ئەوەسە ک ئی وڵاتە لە جێ هەلگرتن درووشم سکولاریزم وە ماناێ دویرەوخستن نورمەیل ئشتمایی کوومەڵگە لە دەس دینەکان، چمک لائیستە هەڵوژانیەس. ئیەیچە دەرخەر ئەو حەقیقەتەسە ک بەرئەکس چلچاو جەریانەیل توندڕەو ئسلامی و ولاتەیلێگ لەوێنەی تورکیە و ئەرەبستان سعودی، روویداوەیل ئاخر لە فەرانسە، جەنگ بەین مەسیحیەت و ئسلام نیە، بەلکوو جەنگ بەین سیستم لائیستە و ئازادی بەێانە وەل بنیاتگەرایی ئسلامی یا مەسەلەی زاتگەرایی((((Essentialism لە ئسلاما.

حشمەت خوسرەوی

2020-11-09

Stockholm

تمام مقالەهای منتشر شده تنها بازتاب دهندە نظر نویسندگان آن است.

Visits: 117