مقاومەت مەدەنی و کاریگەری پاشگەزبینەوەی لایەنگرەیل ڕەژیم  

یارسانمدیا

16.11.2022

ن.حشمەت خوسرەوی

ستوکهوڵم 

 لە شوون گوزەریان شەش هەفتە وە سەر ئاخێز ئنسانەیل ئازادیخواز و شووڕشگەر لە ئێران، کوردسان و ئقلیم یارسان، پەدیدەیێگ ک فرە وە کەمی لە دۆنیایی سوشیاڵ میدیا شیکاری ئەڕای کریاس، ئەهمیەت پاشگەزبینەوەی کاروەدەسەیل و لایەنگرەیل نزیک لە ڕەژیم ئسڵامی تەێرانە. گشتمان شایەتیمن ک شەش هەفتەی ڕەبەقە ئازادیخوازەیل ناو وڵات هەر لە کوردسان تا تەێران ،یەی سوونامی سیاسی، مەدەنی و ساختارشکن دژ وە بەیت ڕەهبەریی و نزام توتالیتەر ولایەت فەقیە دەسوەپێکردنەس. شووڕشگەرەیل ناو وڵات وە ئرادەیێگ قایم و وە وەشکڵ مەدەنی خەیاوان خستنەسە ژێر کونتروڵ خوەیان. 

نەسڵێگ ک چەندین هەفتەس پاوەگەزدانێگ شکوومەندانە دژ وە ڕەژیم ڕەهبەریی کەن، نەسڵ دەیەگەل ٧٠ و٨٠ی خوەرەتاوییە ک لە نووڕین جەمگەناسیووە وە نەسڵ(Z) ناسیانەس، نەسڵێگ ک بەیت ڕەهبەری ئەوان جوور نەسڵ گەیمر(Gamer) لە دۆنیای مەجازی حەساو ئەڕایان کەیت. وەلێ لە حەقیقەتا ئی نەسڵە ک ئێرەنگە وە حزووریان لە خەیاوانەکان ترس خەراوێگ خستنەسە ناو دڵ ڕووحانیەت و لە سەرەوەی گێشتیان عەلی خامنەیی، هوویچ پەیوەندیێگ وەل جەنگ گەیمر یا شکاف بەین نەسڵەکان نەیڕێت، بەڵکەم جەنگ بەین جەریان فکری سوونەتگەرا و مودڕنیتەس ک دی هوویچ زوان هاوبەشێگ وەل یەکا نەیرن. نەسڵێگ ک تا نوویسان ئی خەتەیلە مانایێگ قویل و ڕیشەیی وە تئوری خەیاوان(Street Theory) بەخشینە، تەنیا کاریان وە  نزام ” وڵات فەقیە” جوور هەڵگر هویر شیعەگەرایی یا ئسلام سیاسی نیە، بەڵکەم تەنانەت ئوپوزسیوون ڕەقیب ناو نزامیش ک ٤٣ ساڵە داوای بەش خوەیان لە ئنقڵاب شووم ٥٧ کەن، وە چاڵش کیشانەس. شێواز سازماندەهی ئازادیخوازەیل و هەڵوژانن خەیاوان جوور نوقتەی یەکلاکەرەوە ئەڕا تەسلیم کردن ڕەژیم لە تاریخ ٤٣ سالەی مەلاکان وێنە نەیاشتیەس. 

تەمام سیگناڵەیل سیاسی و مەدەنی لە ناو وڵات نیشانی دەیت ک ڕەژیم مەلاکان ئتوار و پرستیژیان نەمایەس و زوورم ئنسانەیل ئازادیخواز و شووڕشگەر خوازیار نەمان نزام جمهووریی ئسڵامین. وە پای مینەوانی کەسەیل جەمگەناس لە سەر جمشت و ئنقلابەیل ئشتمایی، یەکێک لە فاکتورەیل یەکلاکەرەوە و ئەڕا وەشانن زەربەی ئاخر لە کەلەی نزامێگ توتالیتر و دیکتاتوور، پاشگەزبینەوە(Defection)کەسەیل وەفادار و ڵایەنگرە دەوڵەت توتالیتەرن. کەسێگ وە ناو دەنگ جوور ئریکا چنووت(Erica Chenoweth) ک چەندین کەتاو لە سەر مقاومەت ئشتمایی نوویساگەس، باس لەوە کەیت ک ئەیەر بایت و لاینگرەیل ڕەژیم پشت حکوومەت چووڵ بکەن ئەو وەخت فرە زامەتە ک حکوومەت بتوانێت ئدامە وە حەیات خوەی بیەیت. ئستدلال ناوبریاگ ئەوەسە ک هوویچ  پێکهاتەی قودرەتێگ وە بێ تەقەلای ڕووژانە و پشتیوانی  بەشەیل جورواجوور جەمگە یانێ لە بانوە ئەڕا خوار لە خوەی گرتیەس وەک نێروگەیل پوولیس و سەروازەیل، بانکدارەکان و ساێو کار، مالمەکان و وەکیلەکان، ڕانندەیل کامیوون، ئەشقاڵ جەمکەرەکان، دیپلوومات و قەیرە، ناتوانێت دەوام بارێت. وە پای قسەی چنووت، کنشگران مەدەنی توانن وە ئسفادە لە زوان قەناعەت یا ریتوریک قەناعەت وە مەردم بکەن ک چ موستەقیم و چ قەیر موستەقیم، لەوە زیاتر هاوکاری  وەل حکوومەت وە قانجاز ئەوان نیە. هەر وەی بوونەوە، لە نووڕگەی ناوبریاگوە پادانەگەز لە سەر  قەناعەتکردن وە مەسەڵەی پاشگەزبینەوە لە حکوومەت فرە گرنگە، چوویکە کارکردێک لەیوا کاریگەری فرەیگ لە سەر ئاڵۆگوڕ(Change)دێرێت. لە لاێک تروە، چنووت و هاوکارەیلی لە ئەنجام چەندین مینەوانی لە سەر وەرین و فاکتورەیل فرەتر لە سەد جمشت یا مقاومەت مەدەنی لە بەین ساڵەیل ١٩٠٠ میلادی و ٢٠٠٦ وەو ئەنجامە ڕەسینەس ک پاشگەزبینەوەی نێروگەل ئەمنیەتی شانس مقاومەت دویر لە تون و تیژی و سەرکەرفتن شووڕش ئشتمایی زیای کەیت. ئەوان هەرلەیوا باس لەوە کەن ک لە دەیەگەل ئاخر قەڕن بیسم و هەرلەیوا دوو دەیەی ئەوەڵ قەڕن بیستو یەکم پاشگەزبینەوەی نێروگەل ئەمنیەتی وە شێوەیێگ وەرچەوو  زیای کردیەس. ئەڕا نموونە سەررپێچی کردن ئاشکار ژنرالەکان لە باوەت جێوەجێ نەکردن بڕیارەیل سەروەی خوەیان وە مەیزوور تەقە کردن و کووشتن کەسەیل ناڕازیی لە ناو خەیاوانەکان. یا شان خالیکردن سەروازەکان و دانان تفەنگەیل خوەیان و پەیوەس بینیان وە سەف مەردم ناڕازیی یا خوەنیشاندەرەیل. 

یەکێک ترەگ لەو فاکتورەیلە ک چنووت لە کەتاوەگەی خوەی ئاماژە وەپێ کەێت، کاریگەری جمشت کارگەرەیلە مەخسووسەن لە بەش سەنعەت. ئەوان توانن تەوازن یا بەڵانس قودرەت لە خوارەوە ئاڵشت بکەن. پێ نموونە، وەختێگ کارگەرەیل کارخەنەگەیل شوون کاریان بیلنە جێ یا لەورە بمینیەنوە وەلێ دەس لە کار بکیشنووە،  توانێت بووت وە ئەهرمێگ فشار ئەڕا سەر حکوومەت ک لە وەرانوەر خواستەیل جمشت تەسلیم بووت. 

لە نووڕگەی چنووت، ڕەهبەرەیل یەکیەتیەیل کارگەری خاون یەی جمشت وەروڵاو کارگەریین و ئەوان توانن کارگەرەیل وە جوورێگ سازماندەهی بکەن ک شاڕەگ ئقتساد حکوومەت وە نەف جمشت ئشتمایی ک خوازیار ڕمانن حکوومەتە، وە کار بارن. 

لە بەشێگ تر ، مینەوانەیل بوار مقاومەت ئشتمایی و دوویر لە تون و تیژی، شەوق خەنە سەر مەسەڵەیێگ موهم  ئەویش ئەوەسە ک ئەڕا سەرکەفتن جمشتەیل ئشتمایی هەوەجە نیە ک بەیداخ هەڵگرەیل جمشت قەناعەت وە تەمام ئەکتورەکان ناو جەمگە بکەن یا ئەوان وەرەو لای خوەیان ڕابکیشن، بەڵکەم کنشگران مەدەنی و ڕەهبەرەیل مقاومەت ئشتمایی لە وەخت دانان پلان و تاکتیکەیل موبارزە یا شیکاری و تەحلیل  شەرایەت خەیاوان، زانن چ گرووپەیلێگ و تا چەن دەرسەد هەوەجەس ئەڕا ڕەسین وە ئامانجەیل شووڕش ئشتمایی. ئستدلال چنووت و هاوکارەیلی ئەڕا ئی مەسەڵە لەو ڕاسیوە سەرچەمە گرێت ک هەر کام لە نەهادەکان کەسەیل جورواجوور لە خوەی گرتیەس ک ئتماڵەن بڕێکیان هەمراێ لەیوا هوویرەو بکەن ک قانجازیان ها وەل نەهادەیل سەرەوەی خوەیان یا وە پێچەوانە ئەوان هاتنەسە سەر ئەو باوەڕە ک دی هوویچ مەنافە و زوان هاوبەشێگ لە بەین ئەوان و نەهادەیل باڵادەس وجود نەێرێت.  

وە گێشتی، ڕەهبەرەیل جمشت شوون و لوون تایووەتێگ لە ناو ئاڵوگوڕەکان دێرن و ئەوان وە شیکاری و پەیجووریەیل خوەیان پەی وە کودەیل ئشتمایی و پتانسیەل ئەندامەیل ئەو نەهادەیلە ک لە بان ئاماژە وەثیان کریا بەن. ئەڕا نموونە ئەوان لە نەتیجەی تەحلیل  و پەیجووری خوەیان توانن پەی وەو ڕاسییە بوون ک کام گرووپ یا نەهاد یەکگرتگ ترن  و لە ناوەن قودرەت دوویرن . هەرچێ نەهادەکان فرەتر لە ناوەن قودرەت دوویر تر بوون مانای ئەوەسە ک ئەوان  لە بەراورد وەل کەسەیل ترەگ، کەمتر وەفادار یا ناوەنگەران. چنووت لە ئاخروە ئاماژە وە نوقتەی موهمێگ کەیت ئەویش ئەوەسە ک تەنانەت ئەیەر گرووپێگ لە خوار یا لە رکاو حکوومەت هەمراێ قەناعەت نەکردیەس ک پەیوەس بووت وە خەیاوان و وەفادار حکوومەتە، مانای ئەوە نیە ک فڵانە گرووپ توانێت وە تاق تەنیا گێشت خزمەتێگ وە حکوومەت بکەیت. ئەڕا نموونە ئەیەر ژنرالێگ هەمڕای وەفادار بووت وە قودرەت ناوەند، وەلێ ئەڕا پاراێزگاری لە قودرەت ناوەند بازهم هەوەجە وە کەسەیل دەرەجەدار و سەرواز وەزیفە لە ژێر دەس خوەی دێرێت. وە قەوڵ چنووت، یەی ژنراڵ چە لە دەسێ تێت ئەیەر کەسەیل ژێردەسێ ئامادە نەون فەرمانەکانێ جێوەجێ بکەن؟ 

خولاسەی کەڵام، چنووت و هاوکارەکانێ وە شکڵ نسبی باس لە فاکتورەیل داخڵی ئەڕا وە چاڵش کیشان نزامێک سیاسی کەن و ئەوان هەمیش باس لەوە کەن ک فاکتوور خارجیش توانێت وە قەتع کردن پشتیوانیەیل خوەیان پێ نموونە ئکونوومی و لوجیستیکی لە حکوومەتێگ ک خەیاوان داغانێ کردیەس، توانێت بووت وە  فاکتوورێگ کارساز ک حکوومەت نەتوانێت لەوە فرەتر ئدامە قودرەت خوەی بیەیت. 

تەفرەنج. 

ئریکا چنووت، ئوستاد علوم سیاسی لە دانژگای هارواردە. من ئەڕا نوویسان ئی مقاڵە ئسفادە لە بەشێگ وە کەتاو ناوبریاگ لە سەر مقاومەت ئشتمایی کردمەس، لە ژێر ناو: 

Erica Chenoweth (2021) Civil Resistance, Oxford University Press. 

بازدیدها: 68