تەوفیر بەین ئنقڵاب ئمریکا وەل ئنقڵاب فەرانسە، وە پشت بەسان وە نووڕگەی هانا ئارێنت

 یارسانمدیا

٩م اکتبر ٢٠٢٣ م

 

ن.حشمەت خوسرەوی

 

لەی مەقاڵە تەقالا کریەت ک وە زوانێک سادە، تەوفیرگەل بەین ئنقڵاب ئمریکا وەل ئنقڵاب فەرانسەیا لە سەر بنەوای نووڕگەی هانا ئارێنت، جوور یەکیک لە مەیشوورترین فیلسووفگەل بوار فەلسەفەی سیاسی لە قەڕن  بیسما، شیەو بکریەت.

بێگوومان بەراوردکردن دوو ئنقڵاب وەناودەنگ جەهان جوور ئنقڵاب ئمریکا و ئنقڵاب فەرانسە وەل یەکا لە هەلوومەرج ئەلان تەنیا لە دەروەچ تاریخییوە جێ تەفرەنج و ئەهمیەت نیە، بەڵکەم ئی دوو ئنقڵابە ئیمە وەگەرد مەفهوومگەلێک گرنگ جوور ((ڕەهایی )) و ((ئازادی)) و هەمیچ تەوفیر هەر کام لەی مەفهوومگەلە وەل یەکا ئاشنا کەیت. قسە و باس لە سەر ئنقلاب ئمریکا و فەرانسە ئیمە وەل نموونەی یەکیک لە سەرکەفتگترین ئنقڵابگەل جەهانا ئاشنا کەیت و لەو لایچووە وەل ئنقڵابێک ترا ئاشنامان کەیت ک ئەڕا ڕەسین وە قودرەت پەنا بەیتە وەر متود دیکتاتووریی و جوورێک لە خشوونەت.

یەکیک لە هەدەفگەل نوویسەر لە نوویسان مەقالەیێک لەیوا ئەڕا ئەوەسە ک بزانیمن هەر ئنقڵابێک چ جووریی شکڵگرێت و ئەڕا چ هەدەفگەلێک موبارزە کەیت. هەدەفێک تر ئەوەسە ک بزانیمن چ جورییە بازە ئنقڵابێک وە بێ ئسفادە لە خشوونەت وە هەدەفەکان خوەی ڕەسێت و بازە ئنقڵابێک تر یا وەل شکستا رویوەروی بوون یا ئەڕا ڕەسین وە قودرەت ناچارن ئسفادە لە خشوونەت بکەن.

نوویسەر وە هاوردن دوو نموونە لە ئنقڵابگەل تاریخی وارد ئی باسە بووت و تەقالا کەیت لە ئایندەیا وە پشت بەسان وە فاکتە، شیکاریی ئەڕا نموونەی بڕێک لە ئنقڵابگەل سیاسی و ئشتمایی لاخوارەکەی لە قەڕن بیسما تا ڕەسێتە ئنقلابگەل دوو دەیەی قەڕن بیست و یەکم ئەنجام بیەیت.

یەکیک تر لە ئەهمیەت باسێک لەیوا هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای (( ئاخێز ژینا)) ک فرە کەس جوور ئنقڵاب ناوی بەن بێ ئەوەیکە باس لە هەدەفگەل ئی ئنقڵابە بکەن. ئەڕا نموونە، ئایا هەدەف ئنقڵاب ژینا ئەڕا ڕەسین وە ڕەهایی بی یا ئازادی ؟ یا ئایا وەختێک باس لە مەفهووم ئازادی و جەمگەی سیاسی کریەت، ناوت پرسیار لە خوەمان بکەیمن ک چ نزامێک توانێت لە ئایندەی ئێرانا بووت وە بایس وەدیهاوردن و پاراستن مەفهوومگەل جێ باس؟

 

 نوویسەر ئەڕا بەراوردکردن ئنقڵابگەل ئمریکا و فەرانسە، پشت بەسێت وە نووڕگەی فیسلووفێک ک تا نوویسان ئی خەتگەلە قسەی فرەیێک خسوسەن لە زەمینەی فەلسەفەی سیاسییا ئەڕا وەتن دێرێت.

وەرجە ئەوەیکە بچمە سەر ئەسڵ مەتڵەو، وە هەوەجە زانم باس لەوە بکەم ک  یەکیک لە گەورەترین تەوفیرگەل ئارێنت وەل فیلسووفگەل بوار فەلسەفەی سیاسی ها لەوەیا ک ناوبریاگ وە شەوق خستنە سەر  بابەتگەل نوو، مەرزگەل مەفهووم سیاسەت و کاریگەرییەکانێ لە سەر جەمگە وەروڵاو  کردیەسوە.

کارکرد ئی دەسکەفت سیاسییە لەو دەروەچوە جێ ئەهمیەتە ک ناوبریاگ توانست وە دانایی خوەی لە بوار فەلسەفەی سیاسییا خوەندنەوەیێک نوو ئەڕا مەفهووم سیاسەت بکەیت. ئارێنت ئی کارە لە ژێر کاریگەریی و دەرک قوویل ئەو لە سەر ماهیەت ئنسانی ئەنجام دا.

 

یەکیک تر لە تەوفیرگەل بەین کارگەل ئارێنت خسووسەن لە بوار فەلسەفەی سیاسییا لەو هەقیقەتوە سەرچەوە گرێت ک زەمانێک فرە لە ئەندیشمەندگەل باس لە مەرگ فەلسەفەی سیاسی کردیان، وەلێ ئارێنت وە نوویسان بەرهەمێک جێ ئەهمیەت لە ژێڕ ناو (( ((The Human Condition وە مانای (( وەزئیەت ئنسان)) لە ساڵ ١٩٥٨ میلادی ک  باس لە وەزئیەت انسان مودڕن کەیت. ئارێنت لەی کەتاوە باس لە پەدیدەگەلێک کەیت ک هەمراێ بەشەریەت وە جوورێک لە جوورەکان وەلیا گریبانگیرە. ئەڕا نموونە ناوبریاگ باس لەوە کەیت ک هەرچێ تواناییەکانمان لە بوار دەسکەفتگەل تکنولوژییوە بچووتە نوا ، فرەتر ئستقلال خوەمان و ئازادیگەل سیاسیمان لە دەس دەیمن و ئی کاریچە بووتە بایس ئەوەیکە ک نەتوانیمن کونتروڵ تەمام وە سەر نەتیجەی کارەکانمانا داشتوویمن.

 زەمانێک فرە لە فیلسووفگەل قەربی لە ژێر کاریگەریی بەرهەمگەل (ئەفڵاتوون)، شیکاریی ئەڕا سیاسەت کردن، وەلێ ئارێنت پشت بەسا وە تەجروگەل بنەڕەتی (پیشاسوقراتی) لە سەر سیاسەت. یا کەسانێک تر لە ژێر کارگەریی ئەندیشەگەل مارکسیتییا، ئقتساد جوور  ژێرساز یا ژێربەنای سیاسەت زانستن، وەلێ ئارێنت هات ئی تئورییە وە چاڵش کیشا و  لەیوا مەفهووم ئقتساد لە سیاسەت جیاکردوە.

وەیجوورە وە هەوەجە زانستم ک وە کوڵی بڕێک لە تەوفیرگەل ئارێنت وەل فیسلووفگەل ترەگ لە بوار  فەلسەفەیی سیاسییا شیەو بکەم.

 

 

ئنقڵاب ئمریکا و ئنقڵاب فەرانسە، دوو ڕێ لە یەکتر  جیا

لە ئدامەی باسەکەمان ئەڕا خاستر فامین تەوفیرگەل بەین ئنقڵاب ئمریکا وەل ئنقڵاب فەرانسەیا و هەمیچ ئەڕا ئەوە بزانیمن چ جوورییە ئنقڵاب ئمریکا جوور یە ئنقڵاب سەرکەفتگ و ئنقڵاب فەرانسە جوور نمووی ئنقڵابێگ شکستخواردگ باس کریەت، یا ئەسڵەن چ پەیوەندیێگ ها لە بەین ئیدەی ئازادی وەل ئیدەی سیاسەتا و ئیدەی زەرورەت هەقیقەت وەل مەسەلەی ئشتماییا، وە هەوەجە زانم پەنا بوەمە نووڕگەی ( هانا ئارێنت).

 

لە لایک تروە، ئەڕا بەراوردکردن ئنقڵاب ئمریکا وەل ئنقڵاب فەرانسەیا هەوەجە وەو ئەوە هەس ک پەیوەندی بەین مەفهوومگەلێگ جوور  ئازادی(Freedom) و ڕەهایی(Liberation) لە نووڕگەی ئارێنتوە پەیجوور بیمن.

وە پای نووڕین ئارێنت، مەسەلەی ڕەهایی پەیوەسە وەگەرد وەدیهاتن چەندین ئسوول بنەڕەتی ک ئەڕا هەر ئنسانێک هەوەجەیێک ئەبەدییە وەلێ هاوزەمان وەپای پێشکەفتن جەمگە و خواست ئنسانەکان ئاڵووگوڕ وەسەریا تێت. لە نووڕین ئارێنتوە ڕەهایی وەختێک ئمکان دێرێت ک هەر شاروەندێک بووت وە خاون لاخوارەکەی کومەڵێک لە ئستاندارتگەل زنەیی جوور نموونە، داشتن دەرامەت مەیانە، داشتن هەق مالکیەت وە شکڵ هاوسان یا بەهرەمەندبین لە حقووق مەدەنی جوور ئازادی بەیان، ئازادی ویروڕا، ئازادی هەڵوژاردن یا لەوەرکردن سیپاڵ و…

ئارێنت پا لە بان ئەو هەقیقەتە دەیتەگەز ک ئازادیگەل جێ باس بەشێک لە ئەوەڵین و بنەڕەتی ترین شەرت و مەرج ئەڕا هەر ئنسانێک لە جەمگە هەساو کریەت.

 

ئارێنت وەختێک تێتە سەر باس مەیشوور  ((حقووق بەشەر))، وە چەوێک ڕخنەگرانەوە نوڕێتە ئی مەیشووروە.ئارێنت لەی بارەوە هوویشێت ک مەیشوور حقووق بەشەر باس لە کومەڵێک حقووق و ئازادی ئەڕا تەمام فەردەکان و  ئنسانەکان وەگێشتی کەێت، وەلێ وە پای نووڕگەی ئارێنت تەمام ئی حقووق و ئازادیگەلە کەفنە ژێر قەڵەمڕەو ڕەهایی، یانێ ڕەهایی لە دەس شەرایەتێک ک ئنسان لە ناو ئەو شەرایەتا لە ئمتیازات و حقووق بنەڕەتی خوەی بێبەش کریاس. وە باوەڕ ئارێنت، بنج و بناوان ئی مەسەڵە وەو ماناسە ک فەرد لە دەس فشار نێروگەل خارجی نجات پەیا کەیت و نەفس ئی کاریچە لای ئارێنت جونبەیێک مەنفی دێرێت. ڕەخنەی ئارێنت لە مەیشوور حقووق بەشەر  لەو دەروەچوە سەرچەوە گرێت ک مەیشوور جێ باس دەفا لە فەرد لە وەرانوەر  دیاردە گشتییەکانا کەیت وەلێ لە پراکتیکا ئاڵووگوڕ گەورەیێک دورس ناکەیت.

 

مەفهووم ئازادی وە پای نووڕگەی ئارێنت

ئازادی لای ئارێنت کردارێکە ک گەرد ئەوەیکا هاوزەمان ئەڕا قوتاربین فەرد لە دەس قەید و بەندەکان تەقالا کەیت و تا ئەنازەیێک وەل مەسەلەی ڕەهاییا پەیوەسە وەلێ وە تەمامی چشتێگ ترە. لای ئارێنت، جوورێک لە ڕەهایی توانێت شەرت ئازادی بووت وەلێ ناتوانێت خود ئازادی بووت چویکە لە نووڕین ئارێنتوە ئازادی پەیوەسە وەل توانایی و فەئالیەت شووندانەر و موسبەت ئنسانەکان لە مەیان گێشتی و لە ڕاسییا لە نەتیجەی خەرد گێشتی یا جەما شکڵ گرێت، یانێ ئنسانەکان بتوانن لە ڕابتە وەگەرد چارەنوویس گێشتی و کاروبارەیل پەیوەس وە جەم بەشدار بوون. لەیرە مەیزوور ئارێنت ئەوەسە ک بەشداریی موسبەت لە کاروبارەیل جەم(نەهادێک سیاسی و ئشتمایی لەی کانتکستە)،  وەل مەسەلەی ئازادییا پەیوەسە.

ئارێنت ئەڕا خاستر شیەوکردن ڕابتەگەل بەین توانایی، بەهرەمەندبین لە جوورێک لە ڕەهایی لە ڕێ داشتن مالکیەت، ئاماژە وە ((دەوڵەت- شارگەل)) ئەو وەخت یوونان کەیت.

لە زەمان دەوڵەت-شارگەل یوونان ڕابتەی بەین قەڵەمڕەو مال وەل زەرورەت حزوور لە مەیان گێشتی یا جەم وەل سیاسەت و ئازادییا نەخشێک چارەنوویسساز داشتگەس.کاریگەریی ئی مەفهوومگەلە وەل یەکا ئەو قەرە مانادار بیەس ک ئەڕا نموونە لە دەوران دەوڵەت-شارگەل یوونان ئەیەر کەسێک خاون مالکیەت خسووسی( ماڵ جوور نموونە)، نەویاتا یا لە ناو جەما نفووز سیاسی و ئشتمایی نیاشتا،  هەق ئەوە نەیاشت ک لە پوولیس یا نەهادگەل سیاسی و ئشتمایی(جەم) بەشداریی بکردا.ئارێنت ناو ئەو کەسگەلە نەیتە بەردەیێک ک لە ژێردەس کەسێک ترا بینەس و  لەوەر بەهرەمەند نەوین لە ڕەهایی لە ئازادی بەشداریی موسبەتیچ بێبەش بینەس. وە پشث بەسان وە نووڕگەی ئارێنت، توانیم نەتیجە وەربگریمن ک ئازادی وەبێ ڕەهایی ئمکان نەیرێت وەلێ ئازادی، ڕەهایی نیە.

 وە باوەڕ ئارێنت، ڕەهایی چشتێکە ک ئنسان توانێت لە ناو هەر نزامێک سیاسییا یا سیستم حوکمەتی وەدەسبارێتەی وەلێ ئازادی تەنیا لە نزام جمهوورییا وەدەستێت. لە هەر نزامێکا ئەو ئمکانە هەس ک مەردم یا فەردەکان وە چەن بەشێک لە حقووق خوەیان بڕەسن و تا ئەنازەیێک فشارگەل دەزگای حوکمەت لە سەر مەردم لابوریەت وەلێ وە باوەڕ ئارێنت تەنیا لە نزامێک جمهوورییا مەردم و فەردەکان توانن وە شکڵ موسبەت و وە بێ هوویچ فشارێک ئازادانە لە مەیان گێشتی لە سەر چارەنوویس هاوبەش و کاروبارگەل جەم  هەم کاریگەریی داشتووین و هەمیچ خاون بڕیار بوون.

 

وە گێشتی لای ئارێنت، ئازادی ها لە گرەو دامەزرانن نزامێک سیاسییا وەلێ ئیە وەو مانا نیە ک ئنسانەکان یا فەردگەل جەمگە توانن لە ناو  هەر نزامێکا وە ئازادی بڕەسن. ئارێنت وە ڕووشنی باس لەوە کەیت ک نە ڕەهایی و نە ئازادی لە هەر جەمگەیێکا ئمکان نەیرێت.

 

فامین تەوفیرگەل بنەرەتی لە بەین ئنقڵاب ئمریکا وەل ئنقڵاب فەرانسە وە پشت بەسان وە مەفهوومگەل (( ڕەهایی)) و ((ئازادی)) لە نووڕین ئارێنتوە

 

وە پای نووڕگەی ئارێنت ئنقڵاب فەرانسە توانست ڕەهایی وەل خوەیا بارێت و هاووەخت لە دەرک و فامین ئازادی بێبەش بی وەلێ ئنقڵاب ئمریکا وەخاتر ئەوەیکە تا ئەنازەیک لە ڕەهایی بەهرەمەند بی و خوەی تەنیا نەوەساوە وە مەسەلەی ڕەهاییوە بەڵکەم تەقالا ئەڕا ئازادی بی وە بەشێک بنەڕەتی لە هەدەفگەل ئنقڵاب ئمریکا.

ئارنێت هەرلەیوا باس لەوە کەیت ک ئنقڵاب ئمریکا لە بەراوردکردنێ وەل ئنقڵاب فەرانسەیا، مەسیرێک تر هەڵوژان و بی وە خاون دەسکەفتگەل ترەگ. ئەڕا نموونە لە جەریان ئنقڵاب ئمریکا سیستم جمهووریی پەیا بی نە (( ترمیدور)) یا دیکتاتوری(( ناپلئون)). یەکیک تر لە تەوفیرگەل بنەڕەتی ئنقڵاب ئمریکا لە چەوو ئنقڵاب فەرانسە ها لەوەیا ک ئنقڵاب ئمریکا وەبێ پەنابردن ئەڕا خشوونەت تەمام بی چوویکە ئەوان تەقالا ئەڕا جێخستن هیچ ئیدە و مەرام، تئوری یا ئیدئۆلووژیێک نەکردن. هەدەف ئەوان تەنیا و تەنیا ئەڕا فەراهمکردن بنیادێک ئەڕا ئازادی بی. هەر وەی بوونەوە، مەسەلەی بنەڕەتی ئەڕا ئەوان شێواز نزام یا جوور حوکمەت بی. یانێ وەو مانایکە لە چ نزامێک سیاسییا توانیت ئازادی  وەدەسبخەیت. جێ باسە دەلیل بنەڕەتی ئەوەیکە فرە لە کەسگەل ئنقڵابی ئمریکا ئەلاقە وە کارگەل(( مونتسکیوو)) داشتن، هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای مەسەلەی ڕەسین یا وەرگرتن ئازادی لە ناو نزامێک سیاسییا جوور جمهووری ئەڕا نموونە.

ئارێنت لە نەتیجەی پەیجووریی خوەی وەو ئەنجامە ڕەسێت ک شەباهەتێک هاوبەش لە بەین  کەسگەل ئنقڵابی ئمریکا وەل یوونانییەکانا بیەس. ناوبریاگ باس لەوە کەیت ک یوونانییەکانیچ فرە مشوویرەت لە سەر ئەوە کردنەس ک ئەوان بایەس خاون چ نزامێک سیاسی بوون ک بتوانێت سیاسەت و ئازادی وەل خوەیا بارێت.

ئارێنت ها وەل ئەوەیا  ک جوورێک لە بیاوبەس ئشتمایی(Social Contract) لە بەین مەردم و لە سەر بنەوای خسووسیاتگەل جەمگە بوەسیەت و  هەر وەی بوونەوە، لە باسەکەی خوەیا نزام ((جمهوورییەت)) و ((فدرالیزم)) جوور نموونە تێرێتوە. جمهوورییەت وەو مانا ک تەمام قودرەت لە مەردموە سەرچەوە گرێت و مەفهووم حوکمڕانی و حاکمیەت هەڵوەشنێتوە و خاسی فدرالیزمیچ ها لەوەیا ک توانێت جەمگەیێک سیاسی لە سەر بنەوای وەیەکەوبەسان چەن واحد سیاسی وە پاوەگەزدان لە  سەر پاراستن خسووسیاتگەل هەر کام لە واحدە سیاسییەکان وەل خوەیا بارێت.

وە باوەڕ ئارێنت چشتێک ک فرە لای ئنقڵابیەکان ئمریکا ئەهمیەت داشتگەس، مەسەلەی جوورێک لە بیاوبەس ئشتمایی یا دامەزرانن جەمگەی سیاسی بیەس و نە سەرسپردەگی ئەڕا  حوکمڕانێک خاس. ئەوان تەقالا ئەڕا ئەوە کردنەس ک بتوانن فەزایێک ئەڕا ئازادی و کاروبارگەل سیاسی و هەرلەیوا بردنەبان دەسڵات جەم یا ئرداەی گێشتی لە جەمگەیا فەراهم بکەن.

 وە باوەڕ ئارێنت (( قودرەت)) هیچ وەخت ناوت بووت وە خسووسیات فەردێک یا شەخسێک موشەخەس بەڵکەم پەیوەسە وە ئرادەی جەم و وە قەوڵ ناوبریاگ فەردەکان تا زەمانێک لە ناو جەما بوون توانن وجوود داشتووین و یا لە سەر مەسەڵەگەل چارەنوویسساز کاریگەریی داشتووین. ئەڕا نموونە وەختێک هوویشیمن کەسێک ساێو قودرەتە مەیزوور ئەوەسە ک ئی قودرەتە وە لایەن بەشێک دیاریکریاگ لە مەردموە دریاگەس ئەو کەسە و ئەو فەردە نمایندەگی ئرادەی جەم کەیت. هەر وەخت ئرادەی جەم لە بەین بچووت، قودرەت ئەو شەخسیچە لە ناو چووت.

ئارێنت باس لەوەیچە کەیت ک هەر وەخت مەردم وەل حاکم یا حوکمڕانێکا بیاوبەس ئشتمایی بوەسن مانای ئەوەسە ک قودرەت مەردم دریەت وە شەخسێک موشەخەس وە ناو (( حاکم)) و لە نەتیجەیا ئەو شەخسە نمایندەگی ئرادەی جەم ناکەیت بەڵکەم ها لە فکر پاراستن قودرەت فەردیی خوەیا.

ئارێنت فرە پا لە بان نزام جمهووریی دەیتەگەز و تەنانەت هوویشێت ک لە نزامێک لەیوا  ئمکان قودرەت جەم وجوود دێرێت چویکە وە باوەڕ ناوبریاگ تەنیا لە نزام چمهوورییا فەرد توانێت لە گوشەگیریی یا ئنزوا بایتە دەیشت و لەیوا پەیوەس بووت وە جەم.

مەفهووم بیاوبەس ئشتمایی فرە لای ئارێنت حەیاتییە چوویکە وە باوەڕ ناوبریاگ تەنیا لە ڕێ بیاوبەسێک لەیوا جەمگەیێک ئازاد لە سەر دەس ئنسانگەل ئازاد فەراهم بووت . شەرت بنەڕەتی ئەڕا بەرقەراربین جەمگەیێک لەیوا ئەوەسە ک فەردەکان ناو جەمگە باوەڕ وە یەکتر داشتووین. ئارێنت پا لە بان ئەوە دەیتەگەز ک ئەو کەسگەلە ک وەل یەکا بیاوبەس ئشتمایی بەسانەس، بایەس لە سەر بنەوای ((سداقەت)) وەل یەکا هەڵسووبنیش بکەن نەک لە سەر بنەوای نیەتگەل پنهان.

 

هەر وەی خاترە دوینیمن ک ئنقڵاب ئمریکا وەپێچەوانەی ئنقڵاب فەرانسە، مەسیرێک تر ئەڕا خوەی هوڵوژان. دەلیل یەکم لە خواربین دەرسەد فەقر لە جەمگە ئمریکا بی چویکە نەوین فەقر لە سەتح بەرز و نەویین گیچەڵگەل ئشتمایی و وەروڵا بی وە بایس ئەوەیکە ک ئنقڵاب وەرەو لای مەسەلەی ئشتمایی نەکیشیەت. بەڵکەم ئەوان هاتن فوکووس خوەیان لە سەر دامەزرانن جوورێک لە نزام سیاسی دانان ک لە ناویا هەم ئازادی قەومەکان تەزمین بکریەت و هەمیچ ئرادەی گێشتی جەمگە یا جەم بتوانن وە شکڵ هاوبەش کاروبارەکان وڵات جێوەجی بکەن.

ئنقڵابیەیل ئمریکا تەقالا ئەڕا بردنە بان قودرەت جەم و هاوزەمان پاراستن هوویەتگەل فەردیی و و ئەیاڵاتی کردیان. هەر وەی خاترە ،ئەوان وە بیاوبەسێک ئشتمایی لە سەر نزام جمهووریی و  قانوون ئەساسی سازگار وەل (DNA) ئمریکاییەکانا ڕێککەفتن. قانوون ئەساسی ئمریکا لەو مەوقەیا هاوشێوە بی وەل ئەو بیاوبەس ئشتماییکا ک لە بەین مەردم و لە سەر قەوڵ متقابڵ وەدیهاتوویی.

لە ڕاسییا قانوون ئەساسی ئمریکا بی وە بایس ئەوەیکە هەدەفگەل ئنقڵاب ئمریکا وەرەو لای دامەزرانن نزامێک سیاسی لە سەر بنەوای ئەرزشگەل حقووقی و قانوونی بچووت. ئیەیچە وەو ماناسە ک باوگەیل دانەر ئمریکا تەقالا ئەڕا دانان ئوڵگویێک دورس لە نزام سیاسی و دانان مەرزگەل قانوونی لە بەین حەوزەگەل جورواجوور لە یەکتر بین. دموکراسی لەی کانتکستە وە مانای وازکردن دەروەچێکە ک تەمام فەردگەل جەمگە بتوانن لە سەر مەسەڵەگەل چارەنوویس و لە سەر بنەوای حقووقی و قانوونی خاون بڕیار بوون.

ئی ئاڵوگووڕە لە ئنقڵاب فەرانسە نەقومیا چوویکە مەسەڵەی جێ ئەهمیەت ئەڕا ئنقڵابیەیل فەرانسە شێواز نزام سیاسی نەوی بەڵکەم ئەوان خوازیار گوڕین جەمگە وە شکڵ ڕادیکاڵ بین. ئەوان خوەیان لە وەرانوەر تەمام جەمگەیا دین و لەو باوەڕە بین ک وە هەر قیمەتێک بیەس بایەس لە کاروبارگەل جەمگە لە جەهەت ئاڵشتکردنێ دەخاڵەت بکریەت. لای ئنقڵابیەیل فەرانسە دموکراسی وە مانای دامەزرانن حوکمەتێک ئەڕا مەردم و خود مەردمیچ مەئادڵ جەمگە وە گێشتی هەساو کریا. لە ئمریکا دموکراسی وە مانای بەرابەریی لە وەرانوەر قانوون و لە فەرانسە دموکراسی وە مانای حوکمەت لە خزمەت تودەگەل مەردم ئاڵشت بی.

 

نەنتیجەگیری:

لە نەتیجەی ئنقڵاب ئمریکا وە پشثیوانی قانوون مەرزەکان کلک نیشان کریان و لە فەرانسە دانان هەر مەرزێک لە وەرانوەر ئرادەی گێشتی بێ مانا هەساو کریا.

لە ڕاسییا لە ئمریکا جەمگەیێک پێکهاتگ لە هوویەتگەل فەردیی و لە پاڵ یەکتر پەیا بی و لە وەرانوەرا لە فەرانسە جەمگەیێک ئورگانیک و یەکدەس و فاقد قانوون وەدیهات.وە مانایێک سادە، لە ئمریکا ئنسان حقووقی و لە فەرانسە ئنسان تەبیعی سەرهەڵدا. ئنقڵاب ئمریکا مانای تازەێک بەخشی وە ئازادی، حقووق ئنسان، سەروەریی قانوون و ژیان لە ناو جەمگەیێک سیاسییا وە لەوەرچەوگرتن هوویەتگەل جورواجوور. لە جەریان ئنقڵاب ئمریکا قانوون ئەساسی لە ژێر کاریگەریی بیاوبەس ئشتمایی ئامادەکریا وەلێ لە ئنقڵاب فەرانسەیا مەردم مەشیا ملکەچ حاکم یا حوکمڕانێک دیکتاتور جوور( ناپلئون) بیاتان و  ئرادەی جەم لە نزامێک لەیوا نادیدە گریەت وەلێ ئنقڵاب فەرانسە خزمەت وەرچەوێک وە مەفهووم ڕەهایی و پاوەگەزادن لە وەرانوەر کاخ ستەم و قوتاربین لە دەس بەردەگیی سیاسی کرد. ئنقلاب فەرانسە توانست ڕەهایی وەل خوەەیا بارێت وەلێ فاقد مەفهووم ئازادی بی.

 

سەرچەوە:

• Arendt, Hannah (1963). On revolution. 3. pr. New York: Viking Press

 

• Arendt, Hannah (2018[2018]). The human condition. Second edition. Chicago: University of Chicago Press