دە ساڵ لە شوون وەهار ئەرەوی: ئەڕا چە دموکراسی لە خاوەرمیانە وەل شکس رویوەروی بی؟

 

یارسان مدیا
‏21‏.01‏.03 

هەڵەوگەردانن لە ئنگلیسی ئەڕا گوورانی: حشمەت خوسرەوی

لەیلا بوعزیزی لە شوون ئەوەیگە براگەێ، مامەد، دە ساڵ وەر لە ئیسە ئایر لە جەسەی خوەی وەردا پرسیار کردیا:(( بارنە فکر خوەتان ک یەی جەوان بایەس لە ژێر چ جوور فشارێگ بووییت ک ئامادە بووت کارێگ وەیجوورە وەسەر خوەی بارێت ؟ ماموورەیل مەحەلی وەیانکەی نەیاشتن مجەوز کار دەس گرتن وە سەر گارێ میوەفرووشی مامەد وەلێ لە ڕاسییا ئەوان شەڕ وە براگەم فرووشتن و تواستن وە هەر جوورێگ بیەس زورداری خوەیان بسەپنن وەسەرێا. بێگومان خود ئی ڕەفتارە بی وە دەلیل شکانن کەرامەت ئی ئنسان جەوانە. مامەد بوعزیزی وەر لە ئەوەیکە بنزین بکەیت وە خوەیا لە وەردەم یەکیک وە ئدارەگەیل دەوڵەتی ، وە دەنگ بەرز هاوار کرد:(( من بایەس چ جووری خەرجی(مەسرەف رووژانە) ی خوەم دەربارم؟)).

ئی کار ئەوە لە سەراسەر ناوچەگە دەنگ داوە، ناوچەیگ ک لە ناوێا ملیونان ئنسان ترەگ ڕەسوینە نوقتەی تەقینەوە و دی تامووڵیان نەماوی. نگرانی و توڕەی ئەوان وەرانوەر وە ڕەهبەرەیل  ستەمگەر و دەوڵەتەیل فاسد بی وە بایس پەیا بین وەهار ئەرەوی.لە ئەنجام شووڕش و هێزگردن مەردم، دیکتاتورەیل چوار وڵات- مسر، لیبی، توونس و یەمەن، یەک لە دویای یەک ڕمیان. ئەڕا لەحزەێگ ئی فکرە لامان درووس بی ک ئتماڵەن ئاخرەگەی وە هەر جوورێگ بی مەوج دموکراسی رەسییە جەهان ئەرەوییچ.

گەرد ئیەیا، ئیمە دوینیمن ک لە شوون گوزەریان ١٠ ساڵ وە سەر وەهار ئەروی وەلێ هوویچ بەرنامەیگ ئڕا رێزگرتن لەی رووژە وجوود نەیرێت. تەنیا یەکیک وە تەجروەگەیل دموکراتیک بی وە خاون نەتیجەیێگ پایار ئەویچ  لە توونس وڵات بوعزیزی. تەجروەی مسر ، شکس خەمناکێگ وەل خوەیا هاورد ک دەس ئاخر بی وە دەلیل کودەتای نزامی لەو وڵاتە. لە وڵاتەیلێگ جوور یەمەن، توونس و لە گشتێ خەرواتر لە سووریە جەنگێگ داخڵی و خوینین دەس وەپێکرد، جەنگێک تەمام ئەیار ک دەروەچێگ وازکرد ئەڕا دەسڵاتەیل قەیرە ک وە کەیف خوەیان دەس بخەنە ناو کاروبارەیل ئی وڵاتە. فرە توویل نەکیشا ک وەهار ئەرەوی ئاڵشت بی وە زمسانێگ تەڵخ ک دی زوورم مەردم هوویچ ئمێدێگ وەی ناوچە نەیرن. لەی مودەتە ئاڵ و گوڕەیل فرەێگ وەی ناوچە درووس بیەس، وەلێ نە وە مەیزوور خاستر بین وەزئیەت مەردم. کاروەدەسەیل ئەرەوی وە هوویچ جوورێگ هەست وە ئاشاس نیەکەن. وە لەوەرچەمگرتن هاتنەخوار قیمەت نەفت تازە دی دیکتاتورەیل ئی وڵاتەیل خاون نەفتە نەمەتوانن لە رێ یارانەگەیل کەڵان و کارەیل حوکمەتی و رشفەتوە کەڵاو لە سەر هاوولاتیەیل خوەیان دابنەن. زوورم رەهبەرەگان پارانویایی و مەس قودرەت بینەس. لە وڵاتیگ جوور ئەرەبستان سعودی ، مامەد بن سەلمان کەسوکارەیل خوەی خەیتە کوڵە سوویک زندان.ئەبدولفەتاح سیسسی لە مسر کانالەیل رەسانن و کوومەڵگەی مەدەنی سەرکووت کردیەس.دەرسێگ ک دەسڵاتدارەیل ستەمگەر لە وەهار ئەرەوی یای گرتنەس  ئیەسە ک هەر جوورە جمووجویل یا دەروەچێگ لە ناڕەزایەتی وە بەهانەی وەروڵاو نەویین ئی کارە وەرەو شوونەیل ترەگ،بایەس دەسوەجێ خامووش بکریەت.

ئی ناوچە لە چەوو ساڵ ٢٠١٠ لە ئازادی کەمترێگ بەهرەمەن بیەس و ئتماڵەن مەردم ئێرە فرەتر لە جاران ئەسەبانی و ناڕازی بوون.ناوچەگە پلکیاس وە جەنگ، جیهاد، گیچەل مەهاجرەیل و کوڤید ١٩. فەئالەیل مەدەنی و حقووق بەشەری هان لە سەر ئەو باوەڕە ک وڵاتەیل ئەرەوی ئامادە نیەن لەیە زیاتر جەور و گیچەلەیل رووژگار وە کوڵ بکیشن. ئەوان فرەتر لە وەرین باوەڕ وە درووس کردن ئاڵ و گوڕ دێرن. وەپای قسەی یەکیک وەی فەئالەیلە هەمرای ئاێر وەهار ئەرەوی وە تەمامی خامووش نەویەس.ئیمە دیمن ک ساڵ ٢٠١٩ مەوجێگ تازە  لە ناڕەزایەتی باڵ کیشا وە سەر وڵاتەیل ئەرەوی و درووسە ک ئی هیزگردنەیلە نەوی وە خاون ناونیشان وەرچەووێگ، وەلێ ژمارەی ئەو ڕەهبەرەیلە ک لە نەتیجەی ئی ناڕەزایەتیەلە دەس لە کار کیشانوە وە ئەنازەی وەهار ئەرەوی بی.

وەداخوە هەل و مەرج وڵاتەیلێگ جوور جەزائێر، عەراق، لووبنان و سوودان ک ساڵ ٢٠١٩ وە لەرزە دەرهاتن تەنیا کەمێگ خاسترە لە وڵاتەیلێگ ک لە ئەنجام وەهار ئەرەوی ژێرروی بین. ئایا کریەت ئی ئستدلال یا ئارگومێنتە ڕاس بووت ک برێگ مەوشن ک خوەر دموکراسی لە وڵاتەیل ئەروی هەڵ ناتێت؟ برێگ کەس وەداخوە باس لەوە کەن ژنڕالەیل ناوچەگە ئەو قەرە وەل سیاسەتا هامیتە بینەس ک زامەتە بیلن دەروەچێگ ئازاد لەی ناوچە واز بووت.بازە کەسێکیچ باس لە ئەوە کەن ک ئەندیشەگەیل سەختگیر ئسلام مەحەلی گەرد مەسەلەی پلورالیزم یەکەو ناگرێت.ئایا وڵاتێگ لە وێنەی توونس ئەیەر وە ناویچ بووت لە ناز و نێمەت ئسلامگەرایەیل و ژنراڵەیل پراگماتیسم بەهرەمەندە توێنستیە ئەو قەرە یای بگرن ک پەیڕەوی لە سیاسەتمەدارەیل هەڵوژیاگ خوەیان بکەن، چشتێگ جیاواز یا ئستسنائی هەس ک ئی پرنسیپە سابت بکەیت؟

ئەڕا وەرگرتن ئەنجامێگ لەیوا جارێ فرە زووییە. یەکم جار بایەس بەزر دموکراسی وە درووسی لە سەر خاک جەهان ئەرەوی بکاڵیەت.شاروەندەیل ولاتەیل ئەرەوی وە ئەنازەی مەردم شوونەیل ترەگ تیەنێ هەڵوژانن ڕەهبەرەیل جێ پەسەن خوەیانن. مەسەلەیگ ک ئیان لە گشت چشتێگ فرەتر ئتیاج وەپێ دێرن ئەوەسە ک نەهادەیلێگ سەروەخۆ لە وێنەی دانشگا، کاناڵەیل ڕەسانن، گرووپەیل مەدەنی و لە گشتێ هەساوتر دادگا و مزگفتەگان- فورم بگرن و نەوون وە دیل دەس حوکمەت. تەنیا لە هەل و مەرجێگ لەیواس ک دەروەچێگ ئەڕا حزوور و بەشداری هاووڵاتی وریا و دڵسووز واز بووت. شایەت تەنیا لەی رێوە مەردم ئەوە قەبوول بکەن ک ئمکان چارەسەر کردن گیچەڵەیل سیاسی هەس بێ ئەوەیکە پەنا بوەیمن ئەڕا خشوونەت.

ئەیەر وڵاتەیل ئەرەوی دەروەچ و فەزای فرەترێگ ئەڕا دیالووگ بێاشتان، شایەت هەل و مەرجەگە لە ئیسە خاستر بیاتا. مەدرەسەگەیل ئی ناوچە فرەتر ئەڕا یادگیری توویتی وار دانریاس تا ئەندیشەی رخنەگرانە. کاناڵەیل ڕەسانن و مزگفتەگان وە شکڵ کورکورانە پەیڕەوی لە خەت و مەشەیل حوکمەت کەن. جەریانەیل ستەمگەر هان لە فکر ئەوەیا تا وە هەر قیمەتیگ بیەس شەبەکەیەیل ئشتماییچ بخەنە خزمەت خوەیان. ئەوان وە هوویچ جوورێگ باوەڕ وە مالوومات نەیرن. تئوری چلچاو((Conspiracy Theories)) بیەس وە پەدیدەێگ هاوبەش و ئادی لە کوومەڵگە. ئەرەوەگان نە تەنیا باوەڕ وە حوکمەتەیل خوەیان نەێرن بەڵکەم باوەڕ وە خوەیچیان نەیرن. بەشێگ لە دەلیل ئی جوور هەڵس و بنیشە هەڵەوگەردیەت ئڕا لای سیستمێگ ک بایەس ئەڕا جێوەجێ کردن دویاکفتگ ترین کار پەنا بوەیتە وەر ڕشفەت و واستە. گشتمان خاس زانیمن ک فەساد بووت وە بائس بێ باوەڕی مەردم وەرانوەر وە دەوڵەت. هوویچ کەسێگ ئی چەوەڕوانییە نەیرێت ک دەوڵەت خەیر و بەرەکەت وەل خوەیا بارێت ئەڕا مەردم وە گشتی. کاروەدەسەیل وڵات  کارێک کەن ک مەردم وە پەشپەکتیڤ ژمارەی-سفروە تماشای سیاسەت بکەن. ئیەیچە مانای ئەوەسە ئەیەر دەسڵات بکەفێتە دەس گرووپێگ تر ئەوانیچ توێنن تەمام سەرمایەی وڵات و کاروبارەکان بگرنە دەس خوەیان. موخاڵفەیل حوکمەت یا ئوپوزسیوون کەسەیل توندڕەو کووشن چویکە ئەوان خوازیار مردن هاووڵاتیەیل خوەیانن.

هوویچ ئەڵاجەوی نیە ئەیەر دوینیمن هەمرای دموکراسی لە سەر ئی خاک وشکڵاتێە ریشە دانەکوتایەس. وەلێ دەروەچەیڵێگ وجوود دێریت ک توانێت وە مروور زەمان بووت وە بایس سەوز بیین دموکراسی لەی سەزەمینەیلە. وەروڵاو کردن و پێشخستن ئامووزش و پەروەرش توێنێت نەخشێگ بنەڕەتی لەی بارەوە داشتوویت. ولاتەیل دموکراتیک بایەس تەڵاش بکەن ک خوەندکارەیل فرەترێگ لە ولاتەیل ئەرەوی وەربگرن. هەر لەیوا ئی وڵاتەیلە بایەس بوون وە هامیار فەئالەیل سەر وە سازمانگەیل حقووق بەشەری غەێر دەوڵەتی و هەمیچ رووژنامەنوویسەیل ئەرەو.

فەرهەنگ پلورالیزم ئەڕا پێشکەفتن و وەروڵاو بیین هەوەجە وە وەخت و زەمان دێرێت. وەلێ هەر ئەو جوورە ک میوەفرووشێگ بێچارە وە شکڵێگ خەمگین نیشانی دا،  هەل و مەرج مەوجوود نیەتوێنێت لەوە زیاتر پاێدار و بەردەوام بووت.

 

سەرچەمە:

“Why democracy failed in the Middle East”? The Economist, 19 December 2020.

https://www.economist.com/leaders/2020/12/19/why-democracy-failed-in-the-middle-east

 

[wpforms id=”4110″ title=”true”]

بازدیدها: 110