خەمسەرد مەوە!

یارسان مدیا
03.02.2021

ماریان تورسکی(Marian Turski)

لە ئنگلیسیوە ئەڕا گورانی: حشمەت خوسرەوی

خوەنەرەیل ئەزیز، ماریان تورسکی، تاریخ شناس و رووژنامەنوویسیێگ خەڵک پولونیاس. ئەو یەکیک وە بازماندەگەیل ئردووگای ئاشوویتسە. ناوبریاگ وە بۆنەی هەفتاو پەنجمین ساڵیاد ڕزگاریی ئی ئردووگا  سوخەنڕانییک پێشکەش وە رای گشتی کرد. دوو دەلیل بنەڕەتی هانم دا ک قسەگەیل تورسکی تەرجمە بکەم ئەڕا گورانی. یەکم، وەختیێگ گووش دامە قسەکانی، فرە چشت تازە لە سەر حاڵ و رووژ مەردم یەهودی لە زەمان نازیسم ئەڵمانی یای گرتم ک لەیەوەر ئیانە نەزانستم. دووێم، بەشێگ لەو روویداوەیلە ک وە سەر یەهودییەکان لە ساڵ ١٩٣٠ تا تەمام بیین جەنگ دووێم جەهانی هاتگەس، فرە گەرد ئازارەیل نەتەوەی کورد خسووسەن جامەی یارسان و ئیزەدییەکان هاوشێوەس. پەس بان با بچیمن و وەل یەک تەرجمەی قسەگەیل یەکیک لە بازماندەگەیل ئردووگای ئاشوویتس وەل یەکا بژنەفیمن.

………………………………………………………….

دووسان ئەزیز!

من یەکیک لەو چەن نەفەرەیلمە ک تەقریبەن تا ئاخرین ساتەیل وەر لە ڕزگاریی ئاشوویتس لەی ئردووگا وەسەر بردمەس. جێوازکردن ئیمە لەی ئردووگا یا خاستر بوویشم خالی کردنێ لە هەڵکەفت ١٨ ژانویە دەس وەپێکرد.

ئیمە لە سەفیێگ توویلانی و ٦٠٠ نەفەریی کەفتیمە رێ و لە شوون شەش رووژ و نیم وەختێگ رەسیمنە جێ دیمن ک نزیک وە نیمەی هاوڕییەکانم لە ناو ڕێیا گیان خوەیان لە دەسدانەس.وە ئتماڵ فرە، من تا مەراسم یادبوو ساڵ ئایندە لە ژیانا نەمینیەم و هەر وەی خاترە تکایە بوەخشنەم. ئیە قانوون تەبیعەتە. پەس بایەس بوەخشین ک فرە وە ئحساسوە  لەیرە قسە کەم.

موخاتب قسەگەیل من لە دەرەجەی ئەوەڵ  دویەت و نەوەکانمە. هەر چێ لەیرە تێرمەی سەر زووان رەبت دێریت وە هاوسن و سالەیل دویەتەگەم و نەوەکانم، یانێ نەسڵ تازەیێگ، خسووسەن نەوجەوانەکان ک لە ئیان کەم سن و ساڵ ترن.

وەختیگ جەنگ دوویم جەهانی دەس وەپێکرد، من نەوجەوانیێگ بیم. باوگم سەروازێگ  بی ک ریەی وە سەختی زامار بوویی. ئی وەزیەتە جوور درامایێگ بی ئەڕا خانەوادەکەمان. داڵگم خەڵک دەوروەر سنوور بەین پولونیا- لیتوانی -بلاروس بی،جیێگ ک لە خەلال جەنگ جەهانی یەکم ، شوون پەلامار، چەپاوڵ (تاڵان) و تەجاوز کەسانێێگ نزامی بی ک ئاواییەگان سزانن تا وەیجوورە هوویچ چشتێگ نەسیب ئەرتشێگ نەوت ک لە شوون ئەوان رەسێتە ئێرە.

توانیم بوویشیم ک من لە ڕێ باوگ و داڵگموە ئەڕا جار یەکم گەرد جەنگ و مەرافەیا ئاشنا بیم.

هەر چەن  تەنیا ٢٠ یا ٢٥ ساڵ لە زەمان جەنگ یەکم جەهانی گوزەریایوی، وەلێ وە ئەنازەی شووڕشەیل قەڕن نوزدەهم لە پولونیا و فەرانسە دوویر هاتە وەرچەوو. ئیمرووژ وەختێگ گەرد جەوانەیل گردەو بووم و کەفمە قسە کردن وەلیانا، وە خاسی حالی بووم ک ئەوان لە دەس باسەیلێگ لە وێنەی جەنگ، هولوکاست و خاستر بوویشم ژینوساید((جەمکووشی)) لە شوون ٧٥ ساڵ توزێگ شەکەت و مەلوویل تیەنە وەرچەوو. من وە ڕاسی  ئەوان دەرک کەم. هەر وەی خاترە قەوڵ دەم وە ئیوە جەوانەیل ک قسە لە سەر دەرد و ڕەنجەیل خوەم نەکەم.باس لە تەجروەگەیل و دوو راپەێمایی توویلانی لە زنەیما نەکەم، باس لە ئەوە ناکەم ک چ جووری لە ئاخرەیل جەنگ، وەزنم هاتووییە ٣٢ کیلو. شەکەت و شەیی و جوور کەسێگ مردگ وەسەرم هاتوویی.باس لە خەراوترین  بەش ئی کارەساتە ناکەم ، یانێ موسیبەت ماڵئاوایی لە ئەزیزانێگ ک وە زوور لە ئیمە جیایان کردنوە و زانیستیت ک چ چارەنوویسێگ ها لە ئنتزاریان.نە، باس ئی چشتەیلە ناکەم. لەیرە توام ماتەوای قسەکانم تەرخان بکەم ئەڕا دویەتەگەم و نەوەکانم.

ئیمرووژ دوینم ک لەی جەم ئیمە، کەسێگ جوور (( ئەلکساندر فان در بلن)) ، رەیس جمور ئوتریشچ حزوور دێرێت.ئاقای رەیس جمور، وە فکرت تێت ک میزبان(مێماندار) من و (( کومیتەی ناودەوڵەتی ئاشوویتس) بیت و لە بارەی ئەو دەورانە وەل یەکترا قسە کردیمن؟ وە یادم تێت ک دەستەواژەیێگ فرە گرنگ هاوردیتە سەر زووان و وەتیت: ئاشوویتس لە ئاسمانوە نەهاتیەسە خوار. وە مانایێگ تر، ئاماژە وە مەسەڵەیێگ فرە ئاشکار و وەرچەوو کردیت. ئیە حەقیقەتە ک ئاشوویتس لە ئاسمانوە نەهاتیەسە خوار.هەر چەن شایەت ئی قسەی منە فرە دویاکەفتگانە بایتە وەرچەوو ئەما خود ئی قسە نیشانەی دەرک مەسەلەێیگ فرە قوویل و جێ ئەهمیەتە. بان تا ئەیەر ئەڕا یە لەحزەیچ بیەس لە ئالەم خەیال خوەمانا سەفەرێگ بکەیمن وە ناو بەرلین لە ئەوەلەیل دەیەی ١٩٣٠میلادی. ئی جوورە بارنەی وەر چەوو خوەتان ک هایمن لە مەرکەز شار، لە مەنتەقەیێگ ناسیاگ وە شوون باواریاییەکان(Bavaria). سێ ئیسگا وەل خەیاوان کودام (Kodam) و باخ وەحش فاسڵە دێریمن. یانێ شوون ئەلان ئیسگای مترو بایریش پلاتس. ئا لەیرە، رووژێگ لە ئەوەلەیل دەیەی ١٩٣٠، سەر و کەلەی دەستەواژەیگ لە سەر نیمکەتەکان پەیا بووت ک لە لە سەری نوویسیاس: (( یەهوودییەگان ئجازە نەیرن لەیرە دابنیشن)). شایەت بوویشین(( باشەد، ئیە چشت ناخوەشێگە، نائەداڵەتییە، قسەی خاسێگ نییە، وەلێ لەی دەور و وەرتانە تا دڵتان بتوایت نیمکەت ئەڕا دانیشن هەس و توانیت لە هەر شوونێگ خوەش داشتوویت، دانیشیت. ئیە ئەسلەن کەی موشکلە.))ئی جێیە وەخت خوەی  شوون زنەی رووشنویرەیل ئەڵمانی یەهوودی تەبار بییەس.ئەلبێرت ئەنیشتیاین، نلی زاکس، بەرەندەی جایزەی نوبڵ جە ئەدەبیات ، و والتر راتناو، خاون شرکەت، سیاسەتمەدار و وەزیر خارجەی ئەڵمان، لەی مەنتەقە زنەی کردیان. رووژێگ تر سەر و کەلەی نوویسراوەیێگ تر لە ئستەخر مەلەی ئی مەنتەقە پەیا بووت: (( یەهوودییەکان ئجازە نەیرن بان ئەڕا ئی ئستەخرە)). ئتماڵ دێرێت بوویشین(( باشەد، جشتێگ لەیوا ناخوەشە ،وەلێ لە برلین شوونەیل فرەیگ ئەڕا مەلە کردن وجوود دێرێت، لەی شارە دەریاچە و جەزیرەگەیل فرەیگ هەس-جوور نموونە ونیزە. پەس توانیت بچیت و لە شوونێگ تر مەلە بکەیت.)) لە دویای ئیە سەر و کەلەی تکستێگ تر پەیا بووت: (( یەهودییەکان حەق نەێرن ک بوون وە ئەندام گرووپەیل ئاوازخوەنەیل یا گورانی وێژەیل ئەلمانی.)) دەی ئیە کەی موشكڵە؟ ئەوانیچ توانن جوور کەسەیل ترەگ هەم گورانی بخوەنن و هەمیچ موسیقا بژەنن؟ با ئەوانیچ لە دەور یەکتر جەمەو بن و ئەڕا خوەیان هەر گورانی بخوەنن. لە دویای ئیە نەوبەت یە تکست ترە:(( منالەیل قەیر ئاریایی یانێ ئەوانەیل ک یەهوودی تەبارن، حەق نەیرن وەل منالەیل ئاریایی ئەلمانی تە بار گەمە بکەن.)) دەی باشە خو توانن وەل خوەیانا گەمە بکەن. دویاخر سەر و کەلەی یە تکست تر پەیا بووت.(( تەنیا لە شوون سائەت ٥ئێوارە وەولاوە نان و خواردەمەنی  وە کەسەیل یەهودی فرووشیمن.)) ئتماڵ دێرێت ئی جارە بوویشین ک(( ئی روویداوە توانێت بووت وە بایس دەردسەر، چویکە پەیوەنە وەل دانان ئایەمەگان لە ناو کاتاگووریی، وەلێ وەو حاڵیچووە ئەوان هەمرای توانن لە شوون سائەت ٥ چشتەیل خوەتان بسەنن)). ئا ئیجوورەسە ک گام وە گام رێ خوەش کەیمن ئەڕا حەزف و ماروم کردن  ئنسانەگان .وەیجوورە کەم کەم ئجازە دەیمن ک ئنسانەگان ستیگماتیزە بکریەن. ئیجوورەسە ک توزە توزە قەبوول کەیمن ک ئایەمەگان جوور قەیرە یا بێگانە حەساو ئەڕایان بکریەت. مەردم لەیوا کەم کەم و رووژ لە دویای رووژ ئی وەزیەتە لایان نورمالیسێرا یا ئادی بوتوە . قوروانییەکان، تاوانبارەکان،شایەتحاڵەکان و تماشاوانەیل گشتیان کەم کەم  قەبوول کەن ک ئەقلیەتێگ ک ئەنیشتاین ، نلی زاکس، هاینریش هاینە و مندلسونەکان پێشکەشی وە دۆنیای کردن، فەرخ و تەفاوەت دێرن وەل مەردم ترا. لەیوا وە مرور زەمان ئەوە قەبوول کریەت ک یەهودییەکان بخرینە حاشیەی جامگەوە،هەر لەیوا ئەو زەینیەتە قەبوول کەن ک یەهودییەکان قەیرەن و ئەوان سەرچەمەی وڵاوبیین میکروبەکان و نەخوەشیەیل واگیرن. ئی فکر و ئەندیشەی خوفناک و خەتەرە زەمینە خوەش کەیت ئەڕا قومیان رویداوەیل ترەگ.

لە هەل و مەرجێگ لەیوا حوکمەت زیرەکانە گەرد مەسەلەکان هەلس و بنیش کەیت و ئەڕا نموونە داخوازیەیل کارگەرەکان جێوەجێ کەیت. لەیەوەر هەرگیز جەشن رووژ جەهانی کارگەرەیل وەرێوە نەچی. موهم نیە، ئیسە لە رووژەیل تاتیلی، سازمان دەوڵەتی وە یانکەی ((قودرەت لە رێ شادی))، مەراسمێگ ئەڕا کارگەرەکان وەرێوە بەیت و خوەی وەگەرد مەسەلەی تاتیتلات ئەوانا سەرگەرم کەیت. بیکاری لە ناوبەن و وەیجوورە دەن لە تەپڵ غرور نەتەوەیی(( ئەڵمان، نەنگی و ستیگما لە خوەت دوویر بخەروە. غرور و سەربڵەندی خوەت زنیگ بکەروە.)) هاووەخت حوکمەت وە وشیاریوە جویلیەتوە ئەڕا ئەوەیکە مەردم توزە توزە لە ناو خەمسەردی خوەیانا بتاویەنوە و هوویچ ریاکشنێگ پەێوەن وە جەنگ لە خوەیان نیشان نەیەن.

وەیجوورە، حوکمەت توانێت هاز و قودەت فرەترێگ بوەخشێت وە پرووسەی کارەیل شێتانە خوەی. لەی تاریخە وەولاوە، کارەکان زوویتر لە وەخت خوەیانا جێوەجێ کریەن. دامەزرانن کەسەیل یەهوودی قەیەخە کریەت و ئەوان حەق کووچ کردن وەپێان نایریەت. لە شوونی وە شکڵێگ فرە خەیرا و لە ئەنجام  کارەیل شێتانەی حوکمەت یەهودییەکان هەناردن ئەڕا مەنتەقەیل ناسیاگ وە گتوو(Getto) جوور نموونە  ریگا، کوناس و …

لە شوونێ، زوورم دانیشتوانەیل ئی گتووە هەناردن ئەڕا کالمهوف-کلمنو و لە ناو کویرەخانەکانا سزاننەیان.باقیەکەیان هەناردن ئەڕا ئاشوویتس و وە ئستفادە لە مادەی زیکلون بی(Zyklon B ) لە کویرەخانەگەیل ئنسان سوزی مودڕن گیانیان لە لێ سەندن.

ئا لەیرداس ک وە تەمام ماناوە پەی وە حەقانیەت قسەگەی رەیس جمور (فان در بلی) بەیمن: ((ئاشوویتس چشتێگ نیە ک هەر ئیجوورە لە ناوکاو لە ئاسمانوە هاتووییە خوار.)) ئاشوویتس توزە توزە چیە نوا و رووژ لە دویای رووژ فرەتر خوەی لە لیمان نزیک کردوە تا کار رەسیە شوونێگ ک کارەساتێگ لەیوا بقەومێت.

دویەتەگەم، نەوەکانم، هاوسن و ساڵەیل دویەتەگەم، هاوسن و سالەیل نەوەکانم! ئتمالەن ئیوە ناو کەسێگ جوور (پریموو لوی) نەژنەفتوویین. پریموو لوی یەکیک وە وەناودەنگ ترین زندانیەیل ئردووگای ئاشوویتس بی. ئەو قسەێگ مەشهوور دێرێت ک هوویشێد:(( کارەسات هولوکاست قومیا ، پەس ئیە وەو ماناسە ک ئی روویداوە توانێت لە هەر شوونێگ تر لەی دۆنیا دوارە بقەومێت.))

بیلن با خاترەێگ تر شەخسی وەلتانا بەش بکەم . جە سال ١٩٦٥ لە زەمان موبارزە ئەڕا حقووق بەشەر ، حقووق مەدەنی و حقووق ئمریکایەیل ئفریقایی تەبار وە پشتیوانی بورسیەیێگ تاسیلی لە ئمریکا وەسەر بردم. ئەو ئفتخارە بی وە نەسیبم ک لە راپەیمایی جە (سلما تا مونتگمری)  هاوڕا وەل(مارتین لوتر کینگ) بەشدار بووم. وەختێگ هاوڕیەیلم فامین ک من وەخت خوەی لە ئاشوویتس بیمەس، پرسیار لە لیم کردن((وە نەزەر تو روویداوێگ لەی چەشنە تەنیا توانێت لە ئەڵمان بقەومێت؟ یا توانێت لە هەر شوونێگ تر بقەومێت؟)) لە جوواوا وەتم:(( ئی روویداوە تەنانەت توانێت ئەڕا ئیوەیچ بایتە پێش ئەیەر بایت و حقووق مەدەنی بخریەتە ژێر پا یا حقووق ئەقلیەتەکان لە وەرچەوو نەگریەت و پایمال بکریەت. ئەیەر هەر جوور سلما قانوون بخریتە ژێر پا، ئەو وەخت روویداوەیلێگ هاوشێوەی هولوکاست توانێت لەیرەیچە بقەومێت.))

پەس چارە چەس و بایەس چە بکریەت؟ هەر کارێک ک لە دەست تێت بایەس ئەنجامی بیەیت. ئەیەر ئەڕاتان کریەت دەفا لە قانوون بنەڕەتی بکەن، دەفا لە مافەیل خوەتان بکەن، دەفا لە نزام دمکراتیک بکەن، دەفا لە ماف ئەقلیەتەکان بکەن ،چویکە تەنیا لەی رێوە توانین ئاخرەگەی زاڵ بین وە سەر تەمام گیچەل و کارەیل خەراوا.

زوورم ئیمەگەیل ئرووپایی سەر وە سوونەت یەهودی-مەسیحیمن.دیندارەیل و بێ دینەکان گشتیان (١٠ فەرمان) جوور پرنسیپ بنەڕەتی شارسانیەتمان قەبوول دێرن. یەکێک وە هاوڕێیەیل نزیکم وە ناو ( روومن کنت) ، رەیس (( کومیتەی ناودەوڵەتی ئاشتوویتس))، ک پەنج ساڵ وەر لە ئیسە لەیرە جە ساڵیاد ئاشوویتس سوخەنڕانیێگ پێشکەش کرد، وەلێ ئەو ئیمڕووژ لە ناو ئی جەمە حزوور نەیرێت. ناوبریاگ لە سەر بنەوای تەجروەی هولوکاست و دەوران ناسیاگ وە خوفناک خەمساردیی، توانست وە ئنسیاتیڤ خوەی فەرمان یازدەهم ئێلام و پەسەن بکەیت. ئی فەرمانە لەیواسە: خەمسەرد مەوە!

ئیە دەقیق هەر ئەو چشتەسە ک توام ئەڕا دویەتەگەم و نەوەکانم، هاوسن و سالەیل دویەتەگەم و نەوەکانم لە گشت شوونێگ، لە پولونیا، ئسرائیل، ئمریکا . رووژاوای ئرووپا و رووژڵات ئرووپا بارمەی سەر زووان. ئیە فرە مەسەلەی موهمێگە و ئەوان ناوت لە وەرانوەر دروو دەلەسەگەیل تاریخ خەمسەرد بوون. وەختێگ گوزەشتە لە سەر بنەمای مەنافەگەیل سیاسی لە حال و رووژ ئیسە تاریف کەن، ناوت خەمسەرد بین.وەختیگ ئەقلیەتەکان گەرد دووچەوەکی رویوەروی بوون ناوت بێ خەیاڵ و خەمسەرد بین. ڕاسە ک حوکمەت زوورم یا ئەکسەریەت شاڕەگ دمکراسییە، وەلێ دمکراسی هاووەخت یانێ لە وەرچەووگرتن و پاراستن مافەیل ئەقلیەتەکانیچ. هاووەخت وەختێگ سەرچەمەیێگ لە دەسڵات  تێت و وە کەیف خوەی قەرارداد ئشتمایی خەیتە ژێر پا، ئەو وەخت وە هوویچ شێوەیێگ ناوت وەرانوەر وەی کارە بێ تەفاوەت یا خەمسەرد بین. فەرمان یازدەهم لە فکرتان نەچووت ک هوویشێد: خەمسەرد مەوە!

ئەیەر بایت و خەمسەرد بین ئەو وەخت نازانین ک هەر لەحزە ئتمال دێریت  یە ئاشوویتس تر لە بان سەر خوەتان و مناڵەکانتان لە ئاسمانوە باێتە خوار.

سەرچەمە:

France 24 English:

Marian Turski, Do not be indifferent, 27 January 2020.

https://www.youtube.com/watch?v=VaPF_g0jHxk&t=286s(Accessed 29 January  2021).

بازدیدها: 187