جمشت سیاسی جامەێ یارسان لە چل ساڵ وەرین تا ئیسە و دەرفەتەێل وەر دەسمان

یارسان مدیا
‏25‏ نوامبر‏ 19

جمشت سیاسی جامەێ یارسان لە چل ساڵ وەرین تا ئیسە و دەرفەتەێل وەر دەسمان

ن.حشمەت خوسرەوی

پێش وەتن :
لە رێ ئی بابەتوە ،تەقەلا کەم ک وە چەووێگ رخنەگرانە و بابەتیانە شەوق بخەمە سەر جمشت سیاسی جامەێ یارسان لە چل ساڵ وەرین تا ‌هێمان و گرفتەێل وەردەمێ و هەمیش یەێ پێشنیار بخەمە وەر چەوو چالاکەێل

سیاسی و مەدەنی ئی جەمگە لە ژێر رووشنایی روویداوەێل ئێران و رووژلات کوردسان لە حاڵ و رووژ ئیسه‌. هەر کەسێک گەرد نورینگە یا بابەتەگەی من مخالفە توێنی وە ئازاد و وە شێوەی رخنەێ سازندە( Constructive Criticism) باێتە ناو باسەگە و هەمیش پێشنیار خاس و سازگار بیەێت ئەڕا ئەوەێگە منیش بتوێنم لە نوویسراوەگەێل ئایندە، ئستفادە لە لێان بکەم. لە بازە شونێگ تەجروەێ شەخسی خوەم هامێتەی مەسەڵەی یارسان کەم وە مەبەس زنێ راگرتن و دەوڵەمەنکردن بابەتەگە.

لە شون رمیان سیستم دیکتاتور خانەوادەێ پادشاهی وە دەس میلەتەێل تینگ ئازادی لە ئێران، فره کەس چەوەڕێ بین ک لە شون نەمان شاێ دیکتاتور ئازادی و دموکراسی باڵ بکیشێت وە سەر ئێران و رووژڵات کوردستان و میلەتەێل ژێر دەس وە ماف گەردوینی خوەیان بڕەسن. ئەمانێ رەژیم جموری ئسلامی هەر جوور نزام وەر لە خوەێ نەک ئامادە نەوی دگان وە ماف و ئازادییەێل میلەتەێل ژێڕ دەس بنەێت، بەڵکوو لە ژێر یانکەێ دین و میلەت ئبراهیمی سیستم خوەێ لە سەر بنەواێ شیعەی ١٢ ئیمامی یا قانوونەێل شەرعیەت دامەزران. نوێنەرەێل کورد رووژڵات ئەڕا رەسین وە رێکەفتن گەرد خومەینی هەیئەتێک چەند نەفەری دامەزرانن بێ ئەوەێگە یەێ نەفەر یارسانی یا کورد خوارین لە ناو هەیئەتەگە بوود. داخوازییەکانیشیان کە لە ٨ خاڵ ناسریاگ وە ” قطعنامە هشت مادەای مهاباد” پێکهاتوویی لە هەڵکەوفت ١٩ فوریەی ١٩٧٩ لە شار مەهاباد تاویل نمایندەگەێل دەوڵەت موەقت بارگان دریا بێ ئەوەێکە هوویچ هاوخانیی یا هاوپەیکێک وەل سکتر سیاسی، ئجتماعی، و فەرەنگی لە باشوور خوەرهەڵات کوردسان (کرماشان، ئیلام ، لوڕستان) داشتویت. ٨ خاڵەگە فرەتر لە ژێر کاریگەری دیسکورس سیاسی ناوچەگەێل موکریان و تا ئەندازەێکیش ناوچەێ ئەردەڵان نویسیایوی. کەسانێک کە ئەو خاڵەێلە نویسانە هوویچ کامیان شناخت لە سەر مەسەڵەی ژئوئستراتیژیک(geostrategic) ، ژئوپولوتیک(Geopolitics)، فره رەنگی(Multiculturalism) یا فره مەزهەبی (Multi-religious) باشوور خوەرهەڵات کوردسان نەیاشتنەس. لە گشتێ ئەڵاجەویتر ئەوەسە کە لە مادەێ هەفت قەتنامەگە لەیوا هاتیەس:
” همە نمایندەگان حاضر کە نمایندە شهرستان های کردنشین هستند، اعلام دارند کە حضرت آیت اللە سید عزالدین حسینی صلاحیت دارند کە در راس هر هیئتی قرار بگیرند و از طرف خلق کرد با دولت مرکزی مزاکرە نمایند و در دستگاە رهبری انقلاب و دولت موقت را از مزاکرە و تماس با عناصر ارتجاعی کرد بر حذر می دارند”. هەر ئی خاڵە نیشانێ دەیت کە نمایندەگەێل ئەو وەخت کە لە سەر ناو تەمام رووژڵات کوردسان قسە کردنەس و قەتعنامە نویسانە چەنێک هورمەت ئەڕا دەنگ مەردم ناوچەگەێل کرماشان، ئیلام، لوڕسان وەتایبەت یارسانەکان داشتنەس. هەڵوژانن کەسێک جور شێخ عیزەالدین و ئەدەبیاتێگ ک ئەڕا نویسان ناوەگەێ وە کار چیەس وە خاسی نیشانێ دەێت کە ئەو کەسە حەساسیەتەێل جامەێ کوردسان و مەسەڵەی سونی مەزەو بین بەشێک لە رووژڵات کوردسان لە وەرچەو گریاس بێ ئەوەێکە هوویچ ئەهمیەتێک وە نمایندەی کوردەێل خوارین بێریەت. شاێەت کەسانێک بویشن خو شێخ فرەتر لە کۆمەڵەوە نزیک بیە پەس مەزهەب و کومنیست چوی وەل یەکا تیەنوە؟ ئەو مەسەڵە هوویچ لە حەقیقەتەکان ناگۆڕێت وەختێک بێ هوویچ مشویرەتێک وەل مەردم ناوچەگەێل خوارین آیت اللە ێکی کوردی کریەتە دەمڕاس تەمام کورد لە رووژڵات . چوینکە خومەینی ایت اللە بیەس حەتمەن بایەت گشت سەڵاحیەت و قودرەتێگ بدریەتە شێخێکی کوردی.

وەختێک شێخ و ایت اللە بین نەتوانست کورد وە مافەکانی بڕەسنێت و دیالۆگ و وتووێژ بەین کورد و خومەینی وە بنبەست ڕەسی ،خومەینی لە ٢٨ گەڵاوێژ ١٣٥٨ جەهاد دژ وە میلەت کورد لە رووژڵات کوردسان سادر کرد و لە نەتیجەی ئی جەهادە و هەر لەیوا جەنگ ئێران و عەراق هەزارن کەس لە کوردەێل رووژڵات ناچار بین وڵات بیلنە جێ. بەشێک لە کوردەێل رووژڵات کە ناوچەگەێل مەرزنشین سەر وە ئوستان کرماشان نیشتەجێ بووین، زوورمیان لە وەر جەنگ ئێران و عەراق ماڵ و میلکان خوەیان هیشتنە جێ و پەنا هاوردن ئەڕا باشوور کوردسان و لەیوا لە ناوچەگەێل مەرزی لە بەین رووژڵات و باشوور کوردسان نیشتەجێ بین. بەش زوورم ئەو مەردمێگە ئاوارە بین خەڵک ناوچەگەێل سەلاس باوەجانی، جوانڕۆ، دەیشت زەهاو و ناوچەگەێل یارسانی نشین بین. لە بەین ساڵگەێل ١٩٨٠-١٩٨١ تا هات ژمارەێ ئەو کەسەێلە فرەتر بی و لە روی رابەری و رێکخستنوە مەردم چەوەرێ دەس قویخاکان بین. یانێ لە وەر نەخوەندەواری و زاڵ بین بافت عەشاعری یا فئوداڵی قویخاکان بووینە رابەر کاریزماتیک و مەردم ئاسایی چەوەرێ دەم کەسانێک بین کە خوەیچیان نەزانستوین ئەڕا چە وڵات وەجێ هیشتنە. مەردمێکی سادە و فەقیر لە بوار سیاسی، ئکنومی و خوەندەواریوە لە شونەڵیک وە ناو( بەردەلی)، ( گوڕەشەلە)، (سەنگەر)، (دەورە) و چەن شون تر سەرگەردان و دەسەپاچە چەوەرێ دەرفەتێک بین کە لەو وەزعە رزگاریان بووت. لەو وەخت حەساس و چارەنوویس سازە و وە هاوکاری چەن نەفەر وە قویخاکان گرووپێگ لە ناو ئەو مەردمە پەێا بی وە ناو ” گوورو خێڵ سەردار جاف) کە ئاخرەگەی دەرکەفت کە ئەوانە کار ئەڕا مخابرات عەراق کەن . وەداخوە ئەو گرووپە لە سادە ئەندیشی بەشێگ لە کوردەێل خوارین ئستفادە کردن و ئەوان ئەرا جەنگ دژ وە جموری ئسلامی سازماندەهی کردن و چەندین گروو بویچگ بویچگ دروس کردن و ئەڕا هەر گرووێک ( سەرگرووێگ) کلک نیشان کردن. وەداخوە بەشێگ لە مەردم یارسانیش ک ئەو وەخت وە ( قەڵغانیەکان) ناوبانک دەرکردوین ،کەفتنە دام پلانەێل نگریس و زد ئنسانی خانەوادەی سەردار جاف کە هەتمەن ئەگەر ئەمر باقی بوود رووژێک وە تێڕ و تەسەلی لە سەر ئەو پروسە نوویسم. بەشێک تر لە کوردەێل خوارین کە دابەش بووین وە سەر مەڵبەند جاف و گوران تەنیا ئەڕا ماوەێکی فره کەم چەک خێل سەردار جاف هەڵگرتن و لە بەین ساڵەێل ١٩٨٢ تا ١٩٨٤ بەش فرەێکیان ک لە ئردووگاێ سەنگەر لە نزیک خانەقین و دەورە لە نزیک کەلار نێشتەجێ بووین وە دەستوور رەژیم سەدام حوسەین کێل کریان ئەڕا ئروودگای رومادی ک وە ( ئەلتاش) ناسیاس. جێ وەتنە ئردووگاکە لە ١٥ کیلومتری باشوور روژئاوای شار رومادیە سەر وە ئوستان الانبار و لە ١٢٠ کیلومتری رۆژئاوای بەغدا هەڵکەفتوی.

فاز یەکم سازماندەهی جامەێ یارسان لە ئەوەڵەێل دەیەی ١٩٨٠:
جێ وەتنە یەکمین تەجروە یا تەقەلا ئەڕا رێکخستن جامەێ یارسان ک ئەو وەخت وە ( ئەهل حەق) ناوبریان، هەڵەوگەردیەد ئەڕا ساڵ ١٩٨٠. بەشێک لەو یارسانیەیلە ک ئاو خاک خوەیان وە جێ هویشتوین بریار دان ک سازمانێک لە ژێر ناو (جنبش مقاومەت جامعە اهل حق) دامەزرنن.ئی جونبشە وەلایەن بەرێز ( سید فەرهاد حەێدەری) رابەری کریا کە وە قەوڵ هویرمەند ئەڵمانی (Max Weber) ناوبریاگ فرەتر وە خاتر تاێوەتمەندی یا سفەت کارێزماتیک بوویە رابەر ئەو جمشتە تا ئەوەێکە رابەرێکی دموکراتیک بوود. لەێرە من وە شێوەێکی رخنەگرانەوە نوڕمە ترم رابەری (Leadership) لە جامەێ یارسان لەو فازە لە جمشت سیاسی یارسان ک هەڵبەت ئی کاریچە چشت تازەێگە هەم لە ناو یارسان و هەمیش لە ناو جەمگەێ کوردسان وە گشتی. رابەرێک کە باوەڕێ وە خوەێ نەوت کە لاخوارەگەێ رەسێتە بەشێگ لە ئامانجەکانێ یا شان خالی بکەێت لە ژێر بەرپرسایەتی ماناێ ئەوەسە کە سیستم سیاسی عەقڵانی حاشا لە رابەرێکی لەیوا کەێت .چوینکە ئی رەفتارە کارگەری فرەێگ لە سەر شون و لون ئخڵاقی سیاسی یەێ رابەر دێرێت. بەرێز سەید فەرهاد حەێدەری لە جێ وەسەر بردن قەوڵ و بەڵینەکانێ وە مەردم یارسان فرە وە پێ نەچی ک وە خاتر مەنافەێ شەخسی خوەێ، مەردمەگەێ هیشتە جێ و دا چاکا ئەڕا فەرانسە و لەیوا نائومێدی فرەێگ لە ناو جامەێ یارسان وە وجود هات. ئەو نەویاتا لەو مەرحەڵەی تاریخیە مەردم بێبەش یارسان وە تەنیا بیلتە جێ و ئتوار سیاسی و ئجتماعی خوەێ لێخن بکردا.شاێەت لەو وەختە ئەگەر یارسانەکان خاون رابەری و سازمانێکی سیاسی و خاون بەرنامەێ رووشن بایتان هەر وە سوک و ئاسانی ئنرژی سیاسی و ئنسانی خوەیان نەخستنە خزمەت لاینگەڵێک ک هوویچ نەف یا قانزانجێک ئەڕا یارسان نەیاشتنە.

حاڵ و رووژ مەردم یارسان لە ئردووگاێ ئەلتاس یا رومادی:
هەر ئەو جورێگە لە بان کلک نیشان کریا، بەشێگ لە مەردم یارسان ک ئامادە نەوین لەوە زیاتر چەکداری ئەڕا خێل سەردار جاف و مخابرات عەراق بکەن وەل بەشێگ لە هاوچارەنوویسەێلمان لە مەڵبەند جاف رویکردنە بیاوانەوێل چۆڵ و هۆڵ، وشک و ڕەق ئەلتاش. جێ باسە کە تێداد فره کەمێکیچ لەو پەنابەرەێلە چەن ساڵ وەر لە ئنتقاڵ مەردم ئەڕا ئەلتاش توانستوین خوەیان بڕەسننە رێز حزبەێل سیاسی رووژڵات کوردسان( حزب دموکرات کوردسان ئێران و کۆمەڵە) جوور نموونە. فره وە پێ نەچی ک دموکرات و کۆمەڵە ک نمایندەگی خوەیان داشتن لە بەغدا ، توانستن تەشکیلات خوەیان لە ناو پەنابەرەێل رووژڵات کوردسان نیشتەجێ ئردووگاێ رومادیە دامەزرنن. جامەێ یارسان و پەێرەێل ئاین یاری ک ئەو وەخت وە قەڵغانییەکان ناسیایوین لە بەشێگ لەو ئردووگا نیشتەجێ بین و ناوێ نریا ( ناوچەێ قەڵغانیەکان). یانێ هەر زووی دیسکورس ئیمە و ئەوان( (US and Them) و هەر لەیوا جورێگ لە زەهینیەت (Inclusion and Exclusion) یانێ شمول و دەرکردن باڵکیشا وەسەر ئردووگاکەێا. هەر زووی سمبوڵەکان یا نمادەکان(Symbols) و متافورەکان(Metaphors) تەوفیر بەین باورەێل ئاینی ئەو پەنابەرەێلە کلک نیشان کرد.

هەر ئەو جورێگە لە یەووەر باسێکردم ،حزبەێل سیاسی وە تاێوەت دموکرات و کۆمەڵە کومیتەی سیاسی خوەیان لە ئردووگا دانان و یارسانەکان بەشێکیان بینە کۆمەڵە و بەشەکەی تریان بینە دموکرات. وەیجورە ئنرژی سیاسی و ئنسانی جامەێ یارسان لە ئردووگاێ رومادی دابەش بی لە بەین دوو حزب سەرەکی. ئاوایی ئیمە واتە بازگر بی وە سەنتەر کاروبار تەشکیلاتی و چالاکەێل ترەگ دموکرات. ئەو بەشێکە لە یارسانیەکان ک وەل دموکراتا بیمن هەر چێ لە دەستێان هات وە گیان و ماڵ درێغی نەکردن. خەورەێگ لە دیسکورس سیاسی یارسانی یا تەشکلیلات یارسانی نەوی. کوتێکمان کەفتویمنە ژێر کارگەری دروشم و بەرنامەێ سیاسی دموکرات و کوتەکەێ تریچمان کەفتوینە دام مانیڤست مارکس و ئنگلس و جەهان مەدینە فازڵە. ئەو وەختە بێ ئەوەێگە وە خوەومان بزانیمن زوان داڵگیمان ئاسیمیلە بویی و تەنانەت وە گەرد نزیکترین کەسەێل خوەمان وە زاراوەێ سورانی قسە کردیام. تەنانەت لە وەخت وەرێوەبردن کوبینەوە یا جەلەسەکانیش ئەڕا مەردم یارسان وە زوان خود ئەو مەردمە قسە نەکردیم. وە یادم تێت یەێ جار ئەڕا جەلەسەێ سیاسی چیمن ئەڕا مەنتەقەێ ( قورچی واشی) و لە مەدرەسەێگ لە نزیک ماڵ رەوانشاد مامە ( فەتاح بەگ) جەلەسەکەمان وەرێوە بردیمن. لە شون جەلەسەگە مامە فەتاح بەگ وەتیا “ئیوە ئەڕا چە وە زووان ئی مەردمە کە ماچوە ( گۆرانی) قسە ناکەین؟ تا رووژێک وە زوان خود ئی مەردمە قسە نەکەین وە هوویچ کورە ناڕەسین’. من بەش وە حاڵ خوەم قورسایی و ماناێ ئی قسەێ رەوانشادە خاس حالی نەویم تا وەختێک بیمە پێشمەرگەێ حزب دموکرات. گەرد ئەوەێکە وە دڵ و گیان کار ئەڕا حزب کردیمن ئەمانێ وە خاتر نەوین سازمانێکی سیاسی تایوەت وە یارسانەکان و ئاشنا نەوین وە بنەچەک و هویەت یارسانی خوەمان دووچار گرفتەێل و دووچەوەکیەێل فرەێگ هاتیمن کە ئی بەشە هیلموە ئەڕا ئایندە. ئەمانێ نیەوت لە ویرمان بچووت ک کاروبارەێل حزبایەتی قانزانج خاس خوەێ داشت ئەڕا بردنە بان ئاست تواناییەیل فکری و ئاشنا بین وەل ویروراگەێل جورواجور و هەمیش پەیاکردن هاوکارەێل وە قورب و جێ ئتوار ک تا ‌هێمان من بەش وە حاڵ خوەم وە چەوو رێزوە نوڕمە ئەو کەسەێلە لە مەڵبەند جاف ک بەشێکی جیانەکریاگ لە پێکهاتەی فره رەنگی (Multiculturalism) و فره ئاینی ( multiple-religious) باشوور خوەرهەڵات کوردسانن . وەلێ وەو حاڵیچووە تەویسا وە نوویسان بێ لایەنە گرفتەێلێک لە مودەت ٢٠ ساڵ ئاوارەیی ئەڕا ئەو مەردمە هاتیەسە پێش ، بکەفێتە وەر باس و تەحقیقات . لە لایک ئەڕا ئەوەێگە لە روی پەدیدەشناسیوە فاکتورەێل پشت روویداوەکان کلک نیشان بکریەن و هەمیش مکانیزمێک دابنریەت ئەڕا ئەوەێگە ئەو روویداوەێلە جارێک تر نەقەومێت، چوینکە پێکهاتەگەێل ئوستان کرماشان تەویسا بتوێنن لە سەر بنەواێ ئاشتی ،تولرانس و رێز و هورمەت دوو لایەنە گەرد یەکتر ژیان بکەن.

نفوز سازمان مجاهدین خەڵق لە ناو مەردم یارسان لە ئردووگاێ رومادی:
لە شون تەمام بین جەنگ ئێران و عەراق ، سازمان مجاهدین خەڵق ئێران وە رابەری مەسعود و مریم رەجەوی وە یانکەێ رمانن جموری ئسلامی و خوە ئامادەکردن ئەڕا عەمڵیات ( فروغ جاویدان) شون پاێ خوەێ لە ناو بەش کەمێک لە یارسانیەێل لە ئردووگاێ رومادی واز کرد. وەداخوە برێک لە مەردم یارسان لەوەر نەویین شناخت و مەنافەێ شەخسی خوەیان چینە ناو موجاهدین یا لایەنگری لە ئەو سازمانە کردن. برێکیان یانکەیان ئەوە بی ک موجاهدین خەڵق شیعەس و ئەوانیچ چوینکە باوەڕ وە عەلی دێرن پەس توانن لە ناو ئەو سازمانە درێژە وە چالاکیەێل خوەیان بیەن. هەڵبەت بەش زوورم یارسانەکان خەوەر لەوە داشتن ک لە بار ئیدولوژییوە هوویچ تەوفیرێگ لە بەین جموری ئسلامی ئێران و سازمانەگەی مریم و مەسعود رەجەوی نیە. ئاخرەگەی بەش زوورم ئەو کەسەێلە لەو سازمانە هاتنە دەیشت و هەر زووی ئەرایان دەرکەفت کە تەوفیر بەین یارسان و سازمان موجاهدین ئاسمان و زەوییە.
جێ باسە ک بەشێک لە پەنابەرەێل ئردووگای رومادی لە بەین ساڵەێل ١٩٨٧ تا ٢٠٠٢ لە رێ سازمانگەێل سەلیب سوور و یوئن عەراقوە دابەش کریان وە سەر وڵاتەێل ئرووپایی وەتایوەت وڵاتەێل ئسکاندیناڤی . لە شون رمیان رەژیم سەدام حوسەین لە ساڵ ٢٠٠٣،بەش فرەێگ لەو پەنابەرەێلە لە رێ یوئن ئوردنوە هاتنە ئرووپا و بەشەگەێ تریچیان رووی کردنە کەمپەێل باشوور کوردسان.

فاز دووێم جمشت سیاسی جامەێ یارسان:
فاز دووێم جمشت سیاسی و خوەرێخستن جامەێ یارسان لە ئەوەڵەێل دەیەی ١٩٩٠ دەسوەپێکەێد ک تا ئێرەنگە ئێدامە دێرێت. لە شون جەنگ خەلیج لە دەیەی ١٩٩٠ بەش فرەێگ لە ئەندامەێل جامەێ یارسان روویکردنە وڵاتەێل غەربی و ئی مەوج تازە لە هاتن یارسانیەێل ئەڕا دەیشت وڵات دەروەچێگ واز کرد کە چالاکەێل فەرەنگی، ئجتماعی و سیاسی یارسان بکەفنە فتراق دوارە جەمەوکردن پتانسیەل سیاسی و مەدەنی جەمگەێ یارسان ،چوینکە ئەوان وەی نەتیجە رەسوین ک هوویچ کەسێگ ناتوانێ بووتە دەمڕاس جامەێ یارسان بیچگە لە خود مەردم بوومی یارسان نەووت. یەکیک لە سەوەوەێل ئی نوڕینیچە هەڵەوگەردیەد ئەڕا لاێ تەجروەێ تەڵخ جامەێ یاراسن لە ناو حزبەێل کڵاسیک، سونەتی و ناوچەگەرا ک فرەتر لە سەر تاێوەتمەندییەێل فەرەنگی و ئجتماعی ناوچەگەێل موکریان و ئەردەڵان بەرنامەگەێل سیاسی خوەیان نوویسانەس. ئەوە بی لە مانگ مارس ٢٠٠٧ لە یەێ کونگرەێ دموکراتیک و بەشداری بەشێک لە یارسانیەێل دەیشت وڵات ، (جونبش دموکراتیک یارسان) دامەزریا و لە شون سێ ساڵیچ یانێ ساڵ ٢٠١٠ سازمانێک ترەگ یارسانی لە ژێر ناو (یاریکورد) دامەزریا. جێ وەتنە ک وە خاتر یەکخستن دیسکورس سیاسی یارسانی و هازدان وە جمشت سیاسی ئی جەمگە، هەردک سازمان جونبش دموکراتیک یارسان و یاریکورد لە یەێ کونگرەێ دموکراتیک و هاوبەش لە ساڵ ٢٠١٢ لە ستوکهوڵم پاێتەخت سوئد بینە یەک سازمان یەکگرتگ وە ناو (سازمان دموکراتیک یارسان). ئەمانێ ئی یەکگرتنە هەر جوور ئادەت تەمام حزبەێل کوردی فره دەوام نەهاورد و جەمێگ لە چالاکەێل یارسانی کە خوەیان وە یاریکورد مارفی کردیان لە سازمان دموکراتیک یارسان هاتنە دەیشت و دوارە لە کونگرەێگ لە وڵات نروژ یاریکورد دروس کردنوە. ئی کارە زەربەێ گەوراێگ دا لە یەکگرتن جامەێ یارسان و بێ باوەڕی فرەێگ لە ناو چالاکەێل سیاسی و مەدەنی ئی جەمگە هەم لە ناو و هەمیش لە دەیشت ولات دروس کردیەس. ئەگەر وە چەووێگ رخنەگرانەوە بنوڕیمە جمشت سیاسی جامەێ یارسان لە دەیشت وڵات ئەوە توانیم وەو نەتیجە بڕەسیم ک سازمانەێل یارسانی گەرد تەمام تەقەلاکانیان ئەڕا خزمەت و وەرەو نوا بردن حەرەکەت سیاسی یارسان ئەمانێ ئی سازمانەێلە هەوەجە وە تەعمیر سیاسی و دوارە خوەرێخستن لە سەر مۆدڵ مودرنێگ دێرن ک بتوانێ جواوگوو خواستەێل جامەێ یارسان لە شون رمیان جموری ئسلامی بووت. گرفتەێل فرەێگ دووچار سازمانەێل یارسانی بیەس ک تەنیا وە یەکگرتن، خەسارناسی زانستی و ریفورم سیاسی توانێگ جارێگ ترەگ هەڵسێتوە و بووتە بازیگەرێکی سیاسی (Political Player) ک بتوانێ شان بیەێت لە شان ئەکتورەێل ترەگ هەم لە رووژڵات کوردسان و هەمیچ لە ئێران .

دیسکورس سیاسی حزبەێل رووژڵات کوردسان و مەسەڵەی کوردەێل خوارین وەتایوەت جامەێ یارسان:
وە پاێ خوەنستن و چەوو خشانن وە بەرنامەێ سیاسی حزبەێل رووژڵات کوردسان هەر لە دموکراتەکانوە تا رەسێتە کوموڵەکان ، لە دیسکورس سیاسی(Political discourse) یا بەرنامگەێل سیاسی(Political Programs) خوەیانا هوویچ باوەرێگ وە حقوق سیاسی جامەێ یارسان نەێرن. ئەگەر لەیوا نیە و کەسانێک هویشن ئی قسەگەێل منە تەنیا گەزاف و دەسهەڵوەسە ،پەس زامەت بکیشن ئەو بەشێگە لە بەرنامەێ سیاسی یا ریتوریک سیاسی ئەو حزبەێلە ک دگان نایەس وە حقوق یا مافەێل سیاسی جامەێ یارسان، وە خەت قرمز کلک نیشانی بکەن. بازە جارێک برێک لە رابەرەێل یا چالاکەێل ئەو حزبەێلە هویشن یارسان کورد نەستەق و ئورجیناڵە . ئی قسەگەێلە لاێ من ئەرزش زانستی نەێرێت ،چوینکە من نازانم چ ها لە پشت ئی قسەگەێلە یا چو نەخشەگەێلێگ ها لە ژێر سەر ئەو کەسەێلە. ئەوەێکە تەویسا شیەو بکریەت و شون و لون جامەێ یارسان لە تێا پەێا بکەیت بەرنامەی سیاسی ئەو حزبەیلەسە نە قسەێ ناو مەجڵس و قەوڵ سەر خەرمان لە وەخت وەرێوەچین (خاونکار). تەنانەت هوویچ بەرنامەێک یا پلانێکی دیاریکریاگ ئەڕا ئوستانەێل کرماشان، ئیلام و لوڕستانیش نەێرن. وە سەراحەت توام بویشم ک نوقتەێگ ئەوان وە پێ ئەلاقە دێرن ئەوەسە کە خوەیان بوون وە برا گەورا و ئیمەیچ وەردەسییان بکەیمن. یا نەخشە ئەڕا ئەوە کیشن ک وە هژموونی خوازی و وە هەر فێڵ و تەڵەکەێک بیە لە ئایندەیا وە قەوڵ بیرمەند ، رووژهەڵاتناس و جوغرافیناس بریتانیایی ( سێر هاڕ فرد مەکیندێر) دەس بگرن وە سەر (‌Heartland) تازە یانێ دڵ زەوی ک ناوبریاگ لەوەر دەوڵەمن بین رووژڵات ناوەڕاس لە بوارەێل ژئوپولتیک یا ئنرژی( گاز و نەفت) ئەو ناوچەگەێلە وە دڵ زەوی پێناسە کردیەس. ئیسە توانیمن لەو حەقیقەتە حالی بیمن ک ئەرا چە بازە حزبێکی کوردی خوەش نەێرن حزبێکی تر لە کرماشان ، ئیلام و لوڕسان بوود وە خاون قودرەت سیاسی بێجگە لە خوەیان؟ یا توانیم لەوە حالی بیمن ک ئەڕا چە مەسەڵەی حقوقی وسیاسی جامەێ یارسان کەمڕەنگەو کەن و مافەێل یارسان فرەتر خەنەێ ناو چوارچوو بەرنامەگەێل فەرەنگی و ئجتماعی خوەیان. شاێەت ئیجورە داناوین ک گرفت و گیچەڵ بنەڕەتی جامەێ یارسان شوروا و نواڵە و تەمویرەس و ئەگەر رووژێک ئیانە بینە دەمڕاس کوردەێل خوارین و جامەێ یارسان ئەو وەخت لە بوجەێ خوەیان ئەڕا دروسکردن مزگفت، ناردن حاجیەکان ئەڕا ماڵ خوا و هەر لەیوا تەقویت یەکیەتی زاناگەێل ئسلام، وە پویل نەفت و گاز کرماشان و ئیلام خەێریکیچ وە جامەێ یارسان کەن ک بتوانن ئەڕا خوەیان وە بێدەنگ جەمخانەێک دروس بکەن. فرە خاڵ گرنگ و حەساس لە سەر سیاسەت و ئاجنداێ حزبەێل رووژڵات کوردسان وەرانوەر وە جامەێ یارسان و سازمانگەێل یارسانی هەس ک من ئی بەشە هیلموە ئەڕا کونفرانس یارسانی ک قەرارە لە ٣٠ نوامبر لە ستوکهوڵم وەرێوە بچووت. لە لاێک تروە، لە روی ترم زوانناسیوە هەر لە ئیسەوە کەسانێک لە ناوچەگەێل موکریان و ئەردەڵان لە ژێر کارگەری سیاسەت دووچەوەکی و ناهاوسان حزبەێل سونەتی و کڵاسیک خەریکن وە بێ لەوەر دەس بین هوویچ داتاێک جێ ئتوار یا هوویچ مینەوایکی مەێدانی خەریکن زاراوەێ سورانی یانێ زاراوەی کەمتر لە ٧ میلون کورد وە یانکەێ زووان ئستاندارد کوردی بسەپنن وە سەر ناوچەگەێل کرماشان، ئیلام و لوڕسان. ئایا ئی کارە چوو تەوفیرێگ وەل سیاسەت زوان(Languague Policy) زەمان قاجار تا رەسێتە مەشروتەێ ئێران لە بەین ساڵگەێل ١٩٠٦ تا ١٩١١ دێرێت ک ئەڕا دانان بناغەێ دەوڵەت -مدرن (State-Nation) زوان فارسی وە دامەزراوە(Institutionalised) کردن و وە قەوڵ بیرمەندێگ جوور (Tollefson ) دەوڵەتەێل باڵادەس لە رێ زاڵکردن زوان خوەیانوە(فارسی جوور نموونە) تەقەلا کەن کە وە هەر وەسیلەێگ بیەس لە رێ زوانوە ئەقلیەتەێل ترەگ بلکنن وە ناوەن یا مەرکەزوە. ئیمرووژ رووشنویرەێل و سیاسەتمەدارەێل موکریان، ئەردەڵان و تەنانەت بازە کەسێکێچ لە باشوور کوردسان کار ئەرا ئەوە کەن کە زووان داڵگی کوردەێل خوارین و کرمانجی ک زوورم جەمعیەت کوردسان گەورا لە خوەیان گرتنە پەراوێز بخەن و زاراوەی سورانی بکەنە زوان ئستاندارد. لەێرە دوو پرسیار مل دەر تێرێت. یەکم ئەگەر لەیواسە پەس با کرمانجی بووتە زوان ئستاندارد تەما کورد چوینکە فرە دەوڵەمەنترە لە سورانی. ئایا لایەنگرەێل زاراوەێ سورانی ئامادەن ئی پێشنیارە قەبوول بکەن؟ دڵنیام قەبوولێ ناکەن و هەر زووی هاوار لە لیان بەرزەو بووت ک ئی پلانە ها لە ژێر سەر پەکەکە چوینکە لەیلاو و لەولا ژنەفیمن ک بازە کەساێک لە وە ناو زوانناسەێل موکریانی و ئەردەڵانی هویشن تەقسیر پەکەکە بیەس ک ئمرووژ ئی هەمگە لاجە یا دیالکتە لە رووژڵات کوردسان سەر دەر هاوردیەس. منیچ هوویشم بچن بزانن زوان گورانی واتە زوان ئاین یاری و جامەێ یارسان قەدەمەتێ فرەتر یا زاراوەێ سورانی ؟ یا بزانن ئایا وەر لە دامەزرانن پەکەکە ناوچەگەێل کرماشان، ئیلام و لوڕسان خاون چەن زاراوە بینەس؟ ئیوە ئەڕا چە رخنە لە پەکەکە گرین ک ئەهمیەت دایەس وە تەمام دیالکتەێل و رەنگەێل کوردسان ؟ ئەڕا چە رخنە لە خوەتان و حزبە ناوچەگەرا و سونەتیەکانتان ناگرین ک لە سەرەتاێ دامەزارنن کومار کوردسان، تا رەسێتە ئنقڵاب میلەتەێل ئێران و تا ١٠ ساڵ لەیەو وەریچ ئیوە ئامادە نەوین دگان وە فر رەنگی رووژڵات کوردسان وەتایوەت باشوور رووژڵات کوردسان بنەین؟ ئیوە لە ویرتان چیەس ک تا زەمانێگ پەکەکە و پژاک ئەهمیەد وە زاراوەی کوردەێل خوارین یانێ فرەتر لە نیمەی جەمعیەت رووژڵات کوردسان نەیایون، ئیوە هوویچ کامتان حازر نەوین تەنانەت ١٥ دەقەێ بەرنامەی رادیویی بنەینە ئختیار ئی مەردمە؟ لە شون ئنقڵاب ١٩٧٩ لە ئێرانیچ ئیوە گەرد باشوور رووژڵات کوردسان تەسفیە حەساو خوەیتان کردین و وەتیان ک کرماشان و ئیلام وە ئیمە چە چوینکە ئەوان شیعەن و وە دانان چەن ئایەت لە قورئانیچ لە ئەوەڵ بەرنامەگەێل (رادیو دەنگی کوردستان) ریتوریک سیاسی خوەتان ئەڕ امەردم یارسانیش بەرمەلا کردین. پەس هوویچ وە پیتان ئەڵاجەوی نەووت ئەگەر کوردەێل خوارین خوەیان فرەتر لە پەکەکە، پژاک و حزبەێل سەرانسەری ئێران نزیک کەنوە. تو ناتوانی وە سیاسەتێکی لەیوا لە موکریان و سنەوە بایت تەسمیم ئەرا کوردەێل خوارین وەتایوەت یارسان بگریت. پەێڕەوەێل ئاین یاری، شیعە مەزەو و ئەهل تەسەنونن واتە خوەیشک و براگەێل جاف و هەورامانمان وە تویل تاریخ لە باشوور خوەرهەلات کوردسان وەل یەکا ژیان کەن. ئەگەر سیاسەت شکستخواردگ دموکراتەکان و کومەڵەکان لە ملمان بونوە، ئیمە لە گشت کەسێگ خاستر زانیمن وە چو مودڵ سیاسیگ ناوچەگەێل باشوور خوەرهەڵات کوردسان وەرێوە بوەیمن. ئیمە خوەمان ئەو قەرە ئنسان ئەکادیمی و دەوڵەتمەدار و پروفیشناڵ دیریمن ک حوكمڕانی ناوچەگەێل ئەو بەشە لە کوردسان بکەێت. ئەو هەرێمە وە خاتر فرە رەنگی و حەسیاسەتەێل جوراواجورێ وە قەوڵ بیرمەندێک جوور(Ronald A.Heifetz) تەنیا وە یەێ سیاسەت سازگار(Adaptive Politics) یا یەێ رابەری سازگار (Adaptive Leadership)و داپەرور وەرێوە چووت ک ماف تەمام ئنسانەگان وە شکڵ هاوسان لە وررچەوو بگرێت نەك سیاسەتێگ کە هەمراێ وە دەسەڵات نەرەسیەس تواێت سیاسەت مخرب یا (Destructive) وەرێوە بوەێت.

ئیسە وە لەوەر چەووگرتن ئەو فاکتەرەێلە ک لە بان کلک نیشان کریاس تەویسا جامەێ یارسان لە شەرایەت ئیسە چ بکەێت؟ لە ویرمان نەچووت ک جمشت سیاسی جامەێ یارسان نە تەنیا کلیل چارەسەری خود مەردم یارسانە، بەڵکوو تاقە ترویسکایچە ئەڕا خەت باشوور خوەرهەلات کوردسان و تەنانەت ناوچەگەێل هەورامان و جاف نشین لەو هەرێمە. ئەڕا رەسین وەی ترویسکایە تەویسا چالاکەێل سیاسی و مەدەنی جامەێ یارسان وە دەرەجەێ یەکم خوەیان رێکبخەن و دویاخر مودلێک دابنەن ک لە شون ڕمیان جموری ئسلامی بتوێنی وە هاوبەش وە گەرد کوردەێل خوارین وە بێ لەوەر چەووگرتن مەسەڵەی ئاینی تا هەڵوژاننێکی دموکراتیک ، حوكمڕانی ناوچەگەێل خوەیان بکەن. ئەڕا ئی کاریچە جوور ئەندامێگ لە جامەێ یارسان پێشنیارێک،خەمە وەر چەوو چالاکەێل سیاسی و مەدەنی یارسانی جوور پێشقەدەم ئی کارە.
پێشنیار ئەڕا هازدان وە جمشت سیاسی جامەێ یارسان وە لەوەر چەووگرتن ئاخرین ترم یا دەورەێ دەسەڵاتداریی سیستم جموری ئسلامی:

لە دسیپلین یا زانست سیاسی چمکێک هەس ک وە پێ هویشن تۆرمیدۆر (Thermidor) ، یانێ دەوردان و جویلان وە شێوەی بازنەیی. یا توێنێد وەو مانا بوود ک گرووپێک یان سیستمێکی نارازی قودرەت سیاسی لە دەس رابەرەێل رەژیمێک یا سیستمێکی تر تێرنە دەیشت. وە کوڵی توێنیم بویشیم ک سیستم ئسلامی ئێران ها لە ئاخرین سیرکڵ یا دەوران قودرەت دیکتاتورانەی خوەێ وە لەوەرچەوو گرتن روویداوەێل ئاخر لە ئێران و رووژڵات کوردسان. ئیجورە دابنەین ک ئی ویرگە یا ئانالیزەی منە وە ڕاس دەرچووت. پەس وەزیفەی چالاکەێل سیاسی و مەدەنی جامەێ یارسان لە دەیشت وڵات تەویسا چە بووت؟ من بێ ئەوەێگە وە قوویلی بچمە ناو ئەو کارەێلە ک هەوەجەس لە حاڵ و رووژ ئیسە ئەنجامێ بێریەت، خوازم وە کوڵی تەنیا یەێ خاڵ بخەمە وەرچەوو سازمانگەێل یارسانی لە دەیشت وڵات:

پێشنیار: لە زوویترین وەخت وە هاوکاری سازمانەێل یارسانی و وە بەشداری تیمێکی شارەزا لە بوارگەێل زانست سیاسی، جامەشناسی، حقوقی، دیپلوماسی و لۆبی ، ماسمیدیا ، پەروەردە، دەروینناسی ، ئکنومی، ئێکولوژی(ژینگە) و هاوسانی جندری ، کنفرانسێگ ساز بکریرت. لەو کنفرانسە گەرد یەکتر مشویرەت و راوێژ بکریرت ئەڕا ئەنجامدان خەسارناسی لە سەر جمشت سیاسی ، ئجتماعی و فەرەنگی جامەێ یارسان لە چل ساڵ گوزەشتە تا هێمان. لە شون کلک نیشان کردن گرفتەکان تەویسا مەکانیزمێگ یا مۆدڵ تازەێک ئەڕا وەرێوەبردن و ئدارەکردن سازمانەێل سیاسی یارسان و چونیەتی وەرێوەبردن ناوچەگەێل یارسانی لە شون رمیان جموری ئسلامی ئێران دابنریەت. ئی تیمە شاێەت هەوەجە وە یەێ مانگ یا دوو مانگ کار حرفەیی داشتویت تا بتوێنی پرۆژەێگی زانستی ئەڕا ریفورم لە تەمام بوارگەێل جامەێ یارسان پیشکەش بکەێت. وەر لەوەێگە ئی تیم تەخەسوسیە دەسوەکار بوون تەویسا چەن کنفرانس یارسانی لە سەرانسەر وڵاتەێل غەربی وەرێوە بچووت وە مەبەس وەرگرتن نورینگە یا ویروراگەێل بەش زوورم یارسانیەکان لە سەر کەموکەسری کارەکان و پێشنیاریان ئەڕا چونیەتی وەرێوەبردن جامەێ یارسان لە ئایندەیا. من بەش وە حاڵ خوەم ئامادەم یەکیک لە ئەندامەێل ئی تیمە بووم ئەگەر دەنگ ئتماد وە شێوەی دموکراتیک وەربگرم.

ن.حشمەت خوسرەوی

بازدیدها: 179