ڕاپورت سیاسی کۆمیتە مەرکەزی ئەڕا کۆنگرە ٤ێ سازمان دمۆکراتیک یارسان PDF

 

دوستان و هاۆرێیەل عەزیز

ئەندامان کۆنگرە

 

وە نمایەندەگی لە تەرەف کۆمیتەی مەرکەزی سدی فرە وە گەرمی وە خەێرهاتنتان کەم. ئومێدوارم لە تەمام کارەکان کۆنگرە فرە فەعالانە و دڵسوزانە بەشدار بین و ئارەزۆ کونگرەێک مەوەفەق و پڕ لە دەسکەفت ئەڕاسازمان دموکراتیک یارسان کەم.

 

سازمان دموکراتیک یارسان هەر ٢ تا ٣ ساڵ جارێک کونگرە خوەێ وە بەشداری ئەندامان کونگرە تەشکیل دەێت و ئیمڕۆژ لە کۆنگرەی ٤، لە گەوەرەترین ئورگان خاوەن سەڵاحییەت لە ناۆ سازمان دموکراتیک یارسان جەم بیمنە تا کار وفەعالییەتەکان و بەرنامەێ سیاسی سدی لە مابەین کونگرەێ ٣ و ٤ بخەیمنە وەرباس و ڕاوێژ و لە ژێر ڕۆشنایی ئی باسگەلە و تەفسیر کردن وەزعییەت ناۆنەتەوەیی، مەنتەقەێ خاوەرمیانە، کوردستان و ئێران وە دسنیشان کردن نوقات موسبەت و زعف لە چوارچو تەحلیلگەل واقعبینانە، بەرنامە و سیاسەت و ئەهداف ئایندەێ سدی دیاری بکەیم.

سەرەڕای پرش و بڵاوی مەردم یارسان لە دەروەێ وڵات و نەوین ئازادییە بنەڕەتییەکان لە داخڵ وڵات، ئەما لە ماوەێ ئی ٣ ساڵە ئەندامان و لایەنگران سازمان دموکراتیک یارسان لە وڵاتگەل جوراوجور فەعالییەت و موبارزە ئەڕا وە دیهاوردن هەدەفەکان سدی کردنە. دیارە ئی موبارزە و تێکۆشانە دەسکەفت سیاسی و تەشکیلاتی و دیپلماتیک ئەڕا سدی دەسەبەر کردگە و هەرکەس لە ئەندامان سدی وە پاێ وەزیفەکانیان فرە دڵسوزانە لەی دەسکەفتگەلە سەهیمن.

وەخاتر ڕێز گردن لە فەعالییەت و کارەکان تەمام ئەندامان و دڵسوزان سدی، لە تەرەف کومیتە مرکزی سدی ستایش و قەدرزانی خوەمان وە تەمام ئەو کەسەێلە کە ئەڕا مەوەفقییەت سدی لە تەریقەێل جوراوجوروە هەوڵ دانە پێشکەش کەیم.

موتەسفانە کونگرەێ ٤ی سدی ئیجارەیچ وە خاتر سیاست توتالیتێر نزام جمهوری ئسلامی ئێران دویر لە   جامعە یارسان لە خارج وڵات وەڕێوە چوت، کە توانێت بۆشاییک فرە گەوەرە بود. ئەما لە کەس شاراوە نیە کە موبارزەی سازمان دموکراتیک یارسان وەخاتر وە دەسهاوردن حەق و حقوق یارسانی و دروس کردن جامعەێک دموکراتیک و سکولار لە داخڵ وڵاتە. دموکراسی و دابەش کردن قودرەت لە ئێران وە شێوەی ئادڵانە توانێت متودێک دڵخواز بود ئەڕا زندگی موساڵمەت ئامیز لە کنار یەکتر وە تەمام جیاوازییە دینی، ئتنیکی و فکرییەکانوە.

سازمان دموکراتیک یارسان و مەخسوسەن کۆنگرەێ ٤ێ سدی وە خاتر ڕەسین وە اهداف سیاسی و دەستەبەر کردن ئازادیە سەرەتاییەکان کار و فەعالییەتەکانێ زیاتر وە داخل وڵات و ناۆ جامعەی یارسان ئختساس دەیت. لەتەرف کۆنگرە ڕێز و تقدیر وە تەمام فەعالین و دڵسوزان یارسانی و جامعەی یارسان پێشکەش کەیم.

ئەندامان بەڕێز کۆنگرە

لە مابەین کۆنگرە ٣ و ٤ێ سدی جەهان وە گشتی و مەنتەقەێ خاوەرمیانە وە تایبەت ڕوی وە ڕوی تەغەییر و تەحوڵات جدی و سەرنوشتساز بیەسوە. مەردم ئێران سەرەڕای لەغو تەهریم ئقتسادی لە مەرحەلەی ئەوڵ لە لایەن وڵاتگەل غەرب و ڕەهبەری ئامریکا کماکان لە بێعەداڵەتی ئقتسادی، فەرهەنگی، نەوین ئازادی و دموکراسی و ڕەفاێ ئجتماعی و وەکوڵی لە بێدادگەری سیاسەتە زد ئنسانی و دموکراتیکەکان جمهوری ئسلامی ئێران ناڵەیان تێت. بعد از توافقننامە”برجام” و وە سرکارهاتن ئاغاێ ترامپ ریس جمهور ئامریکا و فشارەکانی ئەڕا سەر حکومت جمهوری ئسلامی ئێران و نەیاشتن سیاسەتێک شەفاف و دروس ئقتصادی، وەزعیت مردم لە سەرتاسەر ئێران وە جێگایەک ڕسیەس کە اعتراضات و تضاهراتەکان ئی دویایە توانێت فرە وە ئاسانی نیشان بیەیت کە مردم،مخسوسەن مردم (تەبەقات خوارین جامعە) یەک دەست لە کول نزام جمهوری اسلامی بێزارن و خوازیار سیستمێکتر لە ئێرانن.

وڵاتگەل خاوەرمیانە، وە تایبەت وڵاتگەل هاوساێ ئێران دەرگیر عدم سەبات سیاسی وە جەنگەلێک نیابەتی کە سەرنوشت جوغرافیای سیاسی ئی وڵاتگەلە فرە موبهم و نادیار کردگە، چوین لە عەرز واقع عەراق و و مخصوخصا سوریە ئستقڵال سیاسی و ملی خوەێان لە دەس دانە.

تورکیە کە ساڵانێک لە ساێەێ پرۆژەێ ئاشتی، بیویە جێگای ئومید هەڵ کردن مەسەڵەی کورد لە تەریق ئاشتی و دویر لە خوینریزی. ئەما بعداز کودەتای سال 2016 و اصطلاح قانون اساسی وە نەف ریس جمهور موتەسفانە جارێکتر بویسە زندانێک گەورە ئەڕا پارلمانتاران، روژنامەنگاران، مونتقدان و دگرئەندیشان.

وڵاتگەل چوار دەور ئێران دەرگیر جەنگ موسەلەحانەن، کە بێشک لە سەر ئەمنییەت ملی و جوغرافیا و ئقتساد ئێران بێتاسیر نیە. ئیە نیشاندەر ئی هەقیقەتەسە کە تەحەوەڵات مەنتەقە و ئێران تاسیر لە یەکتر گرن و ئیە نیازمەند پلان و بەرنامەێ لە قەبڵ ئامادەکریاگە، تا سازمان دموکراتیک یارسان و جامعەێ یارسان لە هەر تەهەوڵاتێک ئحتمالەن لە ئێران باێتە پێش ئامادەگی داشتوت و وەمونفەعەت جامعەێ یارسان لە لێ ئستفادە بکەێت. سیاسەت ماجراجویانە و دەخاڵتگریەکان ئێران و هەدەر داین سەرمایە ملی مردم ئێران، ئیران لە سەتح بین اللمی جور کشورێک حامی تروریزم و یاغی سەێر کریەت. سیاسەت ماجراجویانە و دەخاڵتگری جمهوری ئسلامی ئێران لە مەنتەقە، لە دلایل ئەسلی تەحریم ئقتسادی دوارەی ئێرانە کە موتەسفانە مردم بایەد باجەکەێ بێیەت. هەر اعترازێکیچ برضد ئی سیاستگەل شکستخواردگ جمهوری ئسلامیە، وە توهمەت جاسوسی و وابەستەگی وە وڵاتگەل خارجی وە شێوەی وەحشیانە لە لایەن رژیم ئسلامی سەرکوب کریەێت.

برخلاف سیاست ڕژیم ئسلامی ئێران و دیدگاە ناسیونالیستی ئێرانێ کە ئامریکا وە سەبەبکار ئەسڵی نەهامەتی و وەزعیەت سەخت مەعیشەتی مەردم ئیران زانێت، سازمان دموکراتیک یارسان باوەڕ دێریت کە تەنیا عامل و سەبەب ئەسلی وەزعیەت موجود خود ڕژیم جمهوری ئسلامی و سیاسەتە تندڕویی و فرەخوازیەکانیە.

سازمان دموکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت تا رژیم جمهوری ئسلامی ئیران وجود دێریت، مەنتەقە خاوەرمیانە ناتوانیت سوبات سیاسی و ئەمنیەتی داشتوت و زەرەرمند ئەسلی ئی بازیچە تەنیا مردم سرکوبکریاگ ئێرانە.

سیاسەت میلیتاریستی و توتالیرانەی نزام جمهوری ئسلامی نیشاندەر ئی حەقیقەت تاریخیەسە کە رژیم ئسلامی ئیران ناتوانیت وەی شێوە ئدامە وە حەیات خوەێ بیەیت و دیر یا زوی شەڕی لە سەر مەردم ئیران بایەد کەم وە کەێت.

لێرەسە کە کۆنگرە بایەد دویای باس و تەهلیل کردن ئاڵۆگوڕەکان و وەزعییەت مەنتقە و ئێران بەرنامە و سیاسەتەکان سازمان دموکراتیک یارسان ئەڕا ڕەسین وە هەدەفەکانێ دەسنیشان بکەێت و دویای جمهوری ئسلامی بتوانیت سەهم جامعەی یارسان لە قودرت سیاسی لە ئایندەی ئێران دەسەبەر بکەیت.

 

کۆمیەتەێ مەرکەزی سدی لەی ڕاپورت سیاسیە تەڵاش کەێت تا باسێک لە ڕابتە وە موهمترین تەغیرات و ڕویدادەکان لە سەتح ناۆنەتەوەیی، خاوەرمیانە، کۆردستان و ئێران ئراعە بێێەت:

 

ڕەوابت ناۆدەڵەتی

لە جەهان گلۆبالیزمدا، ئرتباتات و پێوەندیە ناۆدەوڵەتیەکان لەسەر ئەساس پاراستن بەرژەوەندی ملی و سیاسی وڵاتان ڕێکخریاس. وڵاتان ئەڕا حفز ئەمنییەت و باڵانس سیاسی و ڕوابت ناۆنەتەوەیی لە یە بڕ قەوانین و ئورف دیپلوماتیک لە سەر ئەساس بەرژەوندییەکان خوەێان کەڵک وەرگرن.

دویای هەرەس هاۆردن بلۆک کمونیستی و کۆتایی هاتن وە جەنگ سارد لە مابەین بلۆک غەرب وە ڕەهبەری ئامریکا و بلۆک کمونیستی وە ڕەهبەری یەکیەتی سۆڤییەت جاران تەغییر و تەهەوەڵات ژئۆپولێتیک مەخسوسەن لە بەرەی سۆسیالیستی و ڕەوابت ناۆدەڵەتی و باڵادەستی ئامریکا جۆر تەنیا قوتب نزامی و ئقتسادی هاتە ئارا. ئی تەهەوەڵاتە سیستم و نەزم تازەێ لە سەر ئەساس تەک‌قوتبی وەڕەهبەری ئامریکا توانست شەرایەتێک بێتر ئەڕا زیاتر وەجەهانیکردن میدیا، ئقتساد، ئەمنییەت بین‌المللی و ڕەوابت ناۆدەوڵەتی فراهم بکەێت. ئی سیستمە تا حەد فرەێک توانست وە سوبات سیاسی و ئەمنییەت جەهانی و مەنتەقەیی کۆمەک بکەێت و وڵاتان بەرژەوەندییە هاۆبەشە سیاسی و مەخسوسەن ئقتسادییەکانێان ئدامە وەپێ بێێەن. لەێرەسە کە نەقش سازمان ملل لە ژێر هەژمونی وڵاتان غەربی خوەی لە جاران زیاتر نیشان دا و تەڵاش کریا تا لە ڕێگای ئی نەهاد ناۆنەتەوەیەوە نەزم نوین جەهانی وە ڕابەری ئامریکا پیادە بکریەت و جەنگ و مەسەڵەی دۆ وڵات یا چەند وڵات نەکریەتە بەهانە ئەڕا نائەمن و بێسوبات کردن کۆمەڵگای ناۆدەوڵەتی. ئی تەهەوەڵاتە باعس بی، کە ڕقابت و ململانیە سیاسی، ئەمنییەتی و ئقتسادییەکان بۆتە بەرژەوەندی هاۆبەش، چوینکە پێشڕەفت سەریع تکنۆلۆژی و وە دیجیتاڵکردن سیستم ئرتاباتاتی و موبادڵات زانیاری و ئتلاڕەسانی بیسە بەشێک لە بەرژەوەندی هاۆبەش و وڵاتان لە جەنگ و دەرگیری نزامی دویر خستگەسوە. لەێرەسە کە هەنۆز ئامریکا ئەڕا نیشان داین قودرەت خوەێ لە سەتح جەهان لە متودگەل سیاسی و ئقتسادی ئستفادە کەێت و وڵاتان لە ژێر فشار ئقتسادی مەجبور وە دونباڵەڕەوی لە سیاسەتەکان خوەێ کەێت. ئەما ئامریکا و غەرب ئیسە دی ناتوانن فرە وە ئاسانی سیاسەت تەک قوتبی پەێڕەوی بکەن، چوینکە وەزعییەت نزامی و مەخسوسەن ئقتسادی و پێشڕەفت لەی ڕابتە لە ناۆ وڵاتگەل جۆر چین، برازیل، هند و غەێرە و مەسەڵەی تروریزم بین‌المللی نیشاندەر ئی حەقیقەتەسە کە ئامریکا وە تەنیا ناتوانێت سوبات سیاسی و ئەمنییەت ملی جەهان و مەنتەقە بپارێزێت. ئەڕا نمونە ئیمە شاهد بهران سیاسیمن لە شبە جزیرە کرە (کرە شمالێ)، کە ارا سوبات بین اللمی توانێت تاسیر گوزار بود. هرچند ئامریکا و کرە شمالی چەندین جلسە لە سەتح حەتا رئیس جمهوری داشتنەس، ئەما هنوز توافقێک عەمەلی وەدی نەهاتگەس. وە گژا چین سیاست خارجی چین و روسیە وە گەرد ئامریکا لەی رابتە براساس مەنافع ملی خوەیان بهرانکە زیاتر کردگە. جمهوری اسلامی ئێران عملا لە جبهە مخالفگەل سیاست ئامریکا قرار گردگە و وە ئیەیچە وە حوکم جایگاکەی ناتوانێت لە هیچ بارێک ئقتسادی و سیاسی وە نەفع ئێران تەمام بود.

چین ارا تضعیف کردن هندستان لە بەرانبەر پاکستان و مجبور کردن هند لە دسکیشان لە پشتیبانی لە جونبش ئازادیخواهانەی طبەت، لە مەسەڵەی کشمیر پشتیوانی لە پاکستان کەی وە لە سیاسەت مەنتەقەیی پاکستان موستەقیمەن پشتیبانی کەیت. جمهوری ئسلامیچ لە رابتە وە مرزەکانی وە گەرد پاکستان و مخصوسەن مردم بلوچستان لەی دیو و ئەو دیو ئێران وە گەرد پاکستانا خاوەن مەنافع مشترکن. پەس ئێران لەێریچە لە جبهەێ موخاڵفەت وە گەرد ئامریکا وە پشتیبانی لە مەسەڵەێ کشمیر وە نەفع پاکستان قرار گردگە. نە پاکستان و نە ئێران وە یەک افغانستان قوردتمند کە موستەقیمەن لە حمایت ئامریکا برخوردارە خوشحاڵ نیەن و تەڵاش کەن وە هەر شکلێک ممکنە سبات لە افغانستان دروس نەوت، کە ئیە توانیت شکست سیاست ئامریکا لە ئەفقانستان بود. ئێرانیچ لە کەس ناشارێتوەی کە شکسەت ئامریکا لە هەر کورەی دونیا و مونفەعەت ارا خوەێ زانێت.

 

هەر وەی خاترەسە و بەنا و فاکتگەل جیاواز، جور پێشڕەفت ئقتسادی و مونفەعەتگەل هاۆبەش، دۆنیا لە یەک قوتبی لە عەرز واقع بیەسە چەند قوتبی. هەڵبەتە یە وە مانی ئیە نیە، کە ئامریکا ڕۆڵ کەمترێک لە داڕشتن سیاسەت جەهانی و ئەمنییەت جەهانی دوینێت، لە ڕاسیا، ئامریکا هەنوز قسەێ ئەوڵ کەێت، ئەما لە فورمێکتر و وە دروسکردن هاۆپەێمان تا بتوانێت سیاسەت و بەرنامە و پلانەکان خوەێ وە شێوەێک قانونی و لە چوارچۆ عورف دیپلوماتیک و ڕەوابت بین‌الملل پیادە بکەێت. دیارترین سەرهەڵدان چەند قوتبی توانیەت ئشارە وە بوهران داگیر کردن جەزیرە کریمەێ ئوکراین کە یەکیکە لە وڵاتان ئوروپایی و هاۆپەێمان ئامریکا. لە عەین وەخت، ڕوسیە لە وەزعییەت و بۆشاییک کە لە سووریە وە وجود هاتگە، جارێکتر لە وڵاتگەل خاوەرمیانە توانستەگە باڵانس نزامی و مانوور سیاسی و نیشان داین قودرەت لە سەتح بینالمللی بنەێتە ئازمایش.

سەندن مویشەک دفاعی اس 400 روسیە لە لایەن تورکیا هاوپەیمان ئامریکا و ئەندام ناتو زیاتر گومەکە شەڵەقان.

لە لایکترەک مەسەڵەێ تروریزم و گەشە کردن بیرۆ باوەڕ فوندامنتالیزم وئسلام سیاسی مەخسوسەن لە خورهەڵات ناوەڕاست هۆشداریک فرە گەورەس ئەڕا ئەمن و ئاسایش، نەک هەر وڵاتگەل خاوەرمیانە، بەڵکە فرەێک لە وڵاتگەل دموکراسیخواز دونیا.

مەسەڵەێ ترۆریزم و ئفکار کونپەرەستانەێ زد دموکراسی و موجودییەت گرو دوڵەت ئسلامی عراق و شام “داعش” و گروە تروریستیەکانتر جۆر القاعدە و جبهە‌النصرە کە موبارزە ئەڕا ئیدئولوژیک قڕونوسطای کەن، ئێمڕۆژ فرە وە خەتر و ترسناک ئەڕا ئەمن و ئاسایشی بین‌المللی زانریەت.

 

سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت کە مەسەڵەی تروریزم لە ژێر هەر ناۆ و نیشانێک، ئەڕا جامعەی بەشەری و تەمەدون و شارستانییەت فرە مەترسیدارە و ئەمن و ئاسایش کە گەورەترین دەسکەفت هەر جامعەێک مەوەفەقە خەێتە خەتەر. ئەما مەسەڵەێ تروریزم لە وڵاتگەل خاوەرمیانە و مەخسوسەن لە وڵاتگەل عەراق، سوریە وئێران تەنیا ترور سیاسی نیەن، بەڵکە ئیسە بیەسە ترور لە چوارچو ئیدئولۆژی ئسلامی و هیچ فکرێکترەک کە مۆخاڵف ئی بیرۆ بوچوونە بوت قەبوول نەێرێت و عەمەڵەن وەگەرد تەمام بەها و ئەرزشە دموکراتیکەکانا زدیەت کەێت. ئی فکرە موتەسفانە توانێت لە ئایندە وڵات و جامعە وە گەرد ئفکار کۆنپەرستانەێ زد ئازادی تاکەکەسی، ئازادی دین، ئازادی بیرۆڕا، ئازدی ژن و کولەن ئازادی و دمۆکراسی ڕوی وە ڕوی بکەێت. لەێرەسە کە کۆمەڵگای کوردستان وە گشتی و جامعەی یارسان وە تایبەتی، بایەد لە زەرورەت ئی مەسەڵە فرە جدی بن و پلان و بەرنامەێ درێژخاین ئەڕا ڕەوشەنگەری و لەبار بردن هەمچین ئەهدافگەلێک دابنەن، چوین کۆمەڵگای کۆردستان بەشێکن لە کولتورێک کە داعش و داعشەکان لە هەناۆێ سەرهەڵدەن، و موتەسفانە ئی کۆمەڵگا هەنوز پوتانسەیل دروس کردن ئی جور گروگەلە لە ئایندە دێرێت.

سازمان دموکراتیک یارسان سەرەڕای باوەڕ عەمیقی وە فرە حزبی، ئازادی تەک فردی، ئازادی دین و تەمام ئازادییە بنەڕەتییەکان، ئەما باوەڕ دێرێت کە ئەوانەی لە ژێر هەر ناۆ و نیشانێک موستەقیمەن برزد دموکراسی موبارزە کەن و ئازادییەکان کۆمەڵگا بەرتەسک کەنوە، بایەد لە ئایندەی قودرەتداری سیاسی لە کوردستان و جامعەی یارسان هیچ نەقشێک نەیاشتون و بگرە بایەد فرە وە جدی وە گەردێان بەرخورد قانوونی بکریەت.

 

خاۆەرمیانە

باسکردن لە وەزعییەت و شەرایەت فعلی خاۆەرمیانە، بێباسکردن لە هەڵگەردیان ئەڕا تاریخ و مەوقعییەت سیاسی و ئقتسادی، هەڵکەفتەی جوقرافیایی و مونفەعەت و مەسڵەحەت وڵاتان ئستعماری لەی مەنتەقە شایەد نەتوانێت باسێک ولێکدانەوەێک جێباوەڕ و کامڵ بود.

خاوەرمیانە لە تویل تاریخ وە خاتر هەڵکەفتەی جوغرافیایی و مەوقعییەت ژئۆپۆلیتیکی خوەێ، جۆر مەنتەقەێک فرە حەساس سیاسی، بازرگانی، ئقتسادی و ئەمنییەتی بیە. خاۆەرمیانە بۆتە گۆزەرگای سێ قاڕەی ئافریقا، ئاسیا و ئۆرووپا و وە یەک گرێیان دەێت. دەوڵەمەندی خاۆەرمیانە لە بار نەفت و گاز و منابع ژێرزەمینی ئی مەنتەقە کردگەسە ترافیک وڵاتان بەرژەوەندیدار لە جەهان. هەر ئەو جورە وەپێ ئشارە کریا، مەسەڵەی تاریخی ئی مەنتەقە توانێت وە ئانالایز باسەکەمان و دەوڵەمەنتر کردن ڕاپورتەکامان کۆمەک زیاتر بکەێت.

هەڵسەگانن وەزعییەت کنونی خاوەرمیانە نیاز وە باسێک لە سەر مەوقعییەت دین لەی مەنتەقە دێرێت. هەر وەی خاترە دین لە مەنتەقەێ خاۆەرمیانە نەقش فرە ئەساسی لە پێشڕەفت وپاشڕەفت و کولتور و شکڵ و شێوەی پروەردەی ئی کۆمەڵگا بازی کردگە و توانیم بۆیشیم کە وەزعییەت ئیسەی خاوەرمیانە حاسڵ بەزرێکە کە دین لەی مەنتەقە ساڵهاێ ساڵە کاشتگەسەێ. خاۆەرمیانە بۆتە لانکەێ دینە گەوەرە ئاسمانی و خاوەن کتاوە ئاسمانیەکان. هەر سێ دین گەوەرەی یەهودی و مەسیهی و ئسلام و دینگەلتر، جۆر زرتشتی و دین یاری وفرەێکتر لەی مەنتەقە سەرهەڵدانە و موتەسفانە تاریخ گەواهی جەنگ و تەڵاش ئەڕا یەکتر حذفکردن دەێت. دیارە مەسیهیەت فرە زۆی توانست لە ڕێگاێ ڕفورموە خوەێ وە گەرد پێشڕەفت جامعە و خواست واقعی مەردم ڕێک بخەێت و جۆر مەسەڵەێکی شەخسی و ئیمانداری سەێر بکریەت کە وڵاتگەل غەربی ئیمرۆژ لە ژێر هەژمۆنی مەسیهیەتدا سیستم ئازادتر و دموکراتترێک پەێڕەوی کەن. هەڵبەت ئیە ناوت وەی مانا تەماشا بکریەت کە پێشڕەفت غەرب دەستاوەرد مەسیهیەت یا دینە، ئەما ئی هەقیقەتە ناکریەت لە وەر چەو نەگیریەت کە دین مەسیهی تاسیر گوزار بیە لە سەر کولتور غەربی. موتەسفانە ئسلام هەر لە سەرەتاێ سەرهەڵدانێوە خوەێ جور سیستمێک دەسەڵاتداری و خولیای قودرەت و دەسەڵات مەعرفی کردگە و لە هەر وەسیلەێک ئەڕا سەپانن دەسەڵات شەرعی خوەێ درێغی نەکردگە. لێرەسە کە دین ئسلام لە بەقیەی دینەکانتر جیا کردگەسوە. لەسەر ئی ئەساسە وە باوەڕ ئیمە خود کەلەمەی ئسلام سیاسی باسێک و وردبینەوەی فرە دەقیقترێکتر توایت، چوین ئسلام خوەی جور نەهادێکی قانونگزار معرفی کەێت، کە کەلەمەی ئسلام سیاسی بەێتە ژێ پرسیار. لەی ڕوانگەوە کریەت بویشیەت ئسلام خۆەی تەڵاش کەێت قودرەت سیاسی بگرێتە دەس و بۆتە بەشێک لە دەسەڵات. هەڵبەت لە ناۆ ئسلام، مەذهەبەکان شیعە و سونی هەمیشە لە پشت قەلەوەر لە یەک بینە و لە ڕاسیا لە سەردەم ئیسە بینەسە ٢ حەرەکەت سیاسی زد وە یەک و فرە جار کار کیشاسە کۆشتن و قەتڵ عامکردنە یەکتر، کە نموونەی تازەێان کریەت و داعش سونی و حەشد شەعبی شیعە ئشارە بکریەت. لە دوایای ئنقلاب ئسلامی ئێران شیعە خاوەن مەرجەع خوەێ و ئێران ڕەسمەن خوەی مەرجەع شیعەکان جەهان مەعرفی کەیت و لە ڕاسیا توانستگە وە کۆمەک موستەقیم وە گروگەڵ تەرەفدار شیعیزم، جۆر حزب‌اللە لبنان، شیعە لە عراق و سووریە ئەمنییەت مەنتەقە بخەێتە خەتەر. لە لایکتر سونیەکان تا ئیسە نەتوانستنە وڵاتێک یا مەرجەێک ڕەسمی داشتون، هەرچەند ئەخوان‌الموسلێمین و لەیی دویایە عەرەبستان سعودی ئی تەڵاشە کردنە، ئەما لە عەرز واقع ئیمڕۆ گروە توندڕەوکان جۆر القادە و داعش تەڵاش کەن نمایەندەگی سیاسی ئسلام سوننە بکەن. وڵاتان عەرەبی کە پەرچمدار ئسلامن و جۆر خاون عەسڵی ئسلام سەێر کریەن، لە ناۆ خوەێان یەک دەنگ و موتەهد نیەن و فرە جار ئختڵاف سیاسی و دینی باعس ئی تیرەگیە بیە و لەی بۆشاییە گروگەلێک جۆر داعش، هەڵبەتە فرە جار وە هامکاری غەێر موستەقیم هەر ئەی وڵاتکگەلە وە وجوود تیەن.

شک لە وە نیە کە دین، هەر ئەو جورە لە سەروە لە سەرێ باسکریا یەکیکە لە مۆهمتەرین کاراکترەکان وە وجود هاوردن وەزعییەت کنونی و تاسیرگوزارە لە سەر کوندی ڕەوند پرۆەسەێ دمۆکراتیزاسیون مەنتەقە. ئەما دین تەنیا فاکتەر وە وەجود هاتن وەزعییەت مەوجود نیە. بەشێک لەی وەزعییەتە حاسڵ ئەو عەقڵییەتە کۆلونیالیزمەسە کە دویای هەردک جەنگ جەهانی لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە لە سەر ئەساس بەرژەوەندی سیاسی و ئقتسادی خوەێان پیادەێ کردن کە تا ئیسە لە سەر ئەمنییەت و ئاسایش و وە گەرد یەک ژیان کردن تاسیر گوزارە و هەنۆز باج ئی تەقسیمکاریە دریەتوە.

دویای زیاتر لە ١٠٠ ساڵ وەسەر نەقشە و پرۆژەێ سایکس – پیکۆ، هەنۆز فرەێک لە مەردم خاوەرمیانە وە یەکتر ئعتماد نەێرن و باوەڕ دێرن وەگەرد یاکا بینیان زۆرەملیە و لە سەر ئەساس خواست داوتەڵەبانە نیە. نمونەێ ئیسە کورد و عەرەب و فەلەستینی و ئسرائیلیە.

لەێرەسە کە دین توانیەت جۆر یەکیک لە فاکتەرە هەرە ئەسڵیەکان سەێر بکریەت، ئەما تەنیا فاکتەر نیە لە ڕەوند ئیسەێ خاوەرمیانە. ڵە ڕاسیا نەخشەێک کە ئستعمار لە ١٠٠ ساڵ پێش ئەڕا وڵاتان خاوەرمیانە لە سەر ئەساس بەرژەوەندی ئەو مەوقەێ خوەیان داینانەس بەشێکترە لە دلایل وە وجود هاتن وەزعییەت ئیسە لە خاوەرمیانە.

 

ڕەوند دمۆکراسیخوازی لە خاۆەرمیانە

مۆتەسفانە بنا وە دەلایلێک کە قەبڵەن وە خدمەتتان ڕەسی، دمۆکراسی، حەتا دمۆکراسی نسبی وەموعیارگەل غەربی کە ڕەعایت حقوق شەهروەندی و ئازادییە بنەڕەتیەکان بکەێت لەی مەنتەقە تا ئیسە وە وجود نەهاتگە و هەنۆز ئاسوێک ڕوشن و موسبەت لە ئایندەێک نزیکا وەدی ناکریەت.

لە وڵاتگەلێک کە عەمەڵەن باوەڕ وە دەسەڵات مەردم بیە و مونفەعەت جامعە و ملی لە ئەولەوییەت قەرار گردگە و پێشڕەفت عەقل بیە، پروسەێ ڕێفورم، نەهادینە کردن دەسەڵاتەکان، ڕەوند دێمۆکراتیزاسیون و دەستاودەسکردن دەسەڵات بیسە بەشێک لە کۆلتوور سیاسی و لە ڕاسیا جۆر وەزیفەێک کارێ سەێر کریەت، نەک دەسەڵاتێک میراتی و ئەبەدی. ئەما ئی کۆلتورە لە خاوەرمیانە هەنوز نەک هەرجێ نەگردگە، بەڵکە ساڵانێک دویر و درێژ تواێت تا لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە دموکراسی جۆر شێوەێەک لە زەندەگی بکریتە کولتوور.

وڵاتگەل تۆتالیتر لە مەنتەقە، جۆر ئێران، تورکیە، سووریە، عەرەبستان سعودیە و فرە وڵاتتر لەی مەنتەقە تا ئیسە نەتوانستە ڕفورم وە نەفع پرۆسەێ وە دمۆکراتی کردن جامعە بکەن و کۆمەک وە پرۆسەی دموکرتیزاسیون لەی مەنتەقە بکەن. مۆتەسفانە سەرکۆت وخەفقان و ناعەداڵەتی سیاسی، ئقتسادی، فەرهەنگی و ئجتماعی و زندانی و ئعدامکردن دگرئەندیشان و مونتقدان بیەسە متودێک ئەڕا مانەوەێان لە دەسەڵات.

لەی وڵاتەیلە یا لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە کە سەرکۆت و ئازار و نەوین دمۆکراسی و ڕەفاێ ئجتماعی تەنگ وەمەردم هەڵچنییەس، مەردم لە هەر فرسەتێک دەس وە شۆڕەش و قەیام دانەس، ئەما نەتوانستگە زمینەساز دمۆکراسی لە مەنتەقە بۆت. نموونەی فرە بارز و نزیک لە ئی حەقیقەتە، توانیەت ئشارە وە وەهار عەرەبی بکریەت، کە هەرچەند مەردم ئەڕا ئازادی و حقوق سیاسی و مەدەنی مۆبارزە کردن، ئەما دەسەڵات سیاسی قۆرخ کریا و وەهار عەرەبیچ باعس نەوی کە خاوەرمیانە بۆتە کۆمەڵگاێەک مەدەنی کە ڕێز لە دموکراسی و دەساودەس دەسڵات بگیریەت. مۆتەسفانە ماڵۆێرانی و جەنگ و کوشت و کۆشتار بیە دەستاورد وەهار عەرەبی. ئیە نیشان دەێت کە کۆمەڵگای خاوەرمیانە هەنوز فرە لە مەقولەی دمۆکراسی دویرە و ساڵها نیاز وە فەرهەنگسازی و زەمینەسازی ئەڕا وەدمۆکراتیزاسیونکردن جامعە دێرێت.

باسکردن لەی حەقیقەتە لە سەر ئەساس موتالعەێ ورد و دەقیق سازمان دمۆکراتیک یارسان، کە باوەڕ قویل وە دمۆکراسی دێرێت و باوەڕ دێریت دمۆکراسی خاسترین شکڵ و فورم زندگیکردنە کە تا ئیسە جامعەێ بەشەری وەگەردی سازگار بیە و لەو وڵاتگەلە کە دمۆکراسی نسبی هەس پێشڕەفت و ئەمنییەتیچ هەس. هەر لەی پرسپێکتیڤوە سازمان دمۆکراتیک یارسان مەوزەفە کە لە ئایندە لەی ڕابتە لە ناۆ خود نەهادگەل ئی سازمانە فەرهەنگسازی بکەێت و زەمینە سازی ئەڕا وە نەهادینە کردن و پروسەێ وەکولتور کردن دموکراسی لە ناۆ خود سدی و دویاتر لە ناۆ جامعەێ یارسان، پروسەێک کە حەداقل لە کنگرە ٤ێ سدی دەس وەپێ کردگە و ئی ڕەوندە توانستگە خوشبەختانە و نەهادینە کردن ئورگانگەل سدی کومەک بکەێت.

مەردم یارسان، بەنا وە باوەرگەڵ ئەرزشی و دینی دێرێنەێ، وە باوەڕ ئیمە پوتانسیەیل فرە زۆی قەبۆلکردن وە کولتوور کردن دمۆکراسی دێرن کە جێگای دڵخوەشییە، لە عەین وەخت سدی بایەد لەی ڕابتە زیاتر ئنرژی سەرف بکەێت تا جامعە لە دەوران تەهەوەڵاتدا ئامادەگی زیاتر داشتوون.

 

ئێران

 

سیاسەت خارجی ئێران

سیاسەت خارجی وڵاتان بەرحەسب بەرژەوەندەییە باڵاکان و مەسڵەحەت مللی لە گشت بۆارەکان، ئقتسادی، فەرهەنگی، سیاسی و ئەمنییەت مللی پایەگۆزاری کریەت. لە عورف دیپلۆماتیک و سیاست ناۆدەوڵەتی یەک سری کۆد شناختە شدە وجود دێرێت کە نەوعێک خەت قەرمز تێتە حەساۆ و ڕد بین وەلێ شایەد ئەمنییەت و مەسەڵەحەت وڵات بخەێتە خەتەر. لە عەین وەخت، بەنا وە مەسڵەحەت ملی وڵات سیاسەت خارجی و داخڵی، هەرچەند فرە لە یەک جیاوازن، ئەما بێشک لە سەر یەکتر تاسیر گۆزارن.

جمهۆری ئسلامی ئێران، هەر لە ئەوایل ئنقڵاب و دویای هاتنە سەرکارێ، سیاسەت سادر کردن ئنقڵاب ئسلامی وە وڵاتگەل تر و نمایندەگی جەهان ئسلام و مەخسوسەن ئسلام شیعە مەزهەب پەێڕەوی کردگەس و یەکیک لەو وڵاتگەلەسە کە سیاسەت خارجی وە شوعار لە ناۆ بردن ئسرائیل ەو چڕین ئامریکا وە شەیتان گەورە و ئستکبار جەهانی مەسڵەحەت ملی ئێران لەی ٤ دەهە خستگەسە خەتەرو و ئیسیەیچ مەردم ئێران باج ئی سیاسەت فوقالعادە ئشتباێ جمهوری ئسلامی ئێرانە دەێتوە. تەریک خستن جامعەی ئێران لە جامعەێ جەهانی و مەخسوسەن جامعەێ جەهانی و غەربی و تەحریم ئقتسادی لە سەر ئێران لە زیانبارتەرین سیاسەتە خارجییەکان جمهوری ئسلامی بیە. پشتیوانی و هاۆکاری مادی و مەعنەوی موستەقیم جمهوری ئسلامی لە گروە ئیسلامیە توندڕەوەکان، جۆر حزب‌اللە لبنان، حەماس فەلەستین، حوسییەکان یەمەن وانصارالاسلام و دەخاڵەت مۆستەقیم لە وڵاتگەل مەنتەقە باعس تیرەیی ڕەوابت ئێران وە گەرد دونیای عەرب بیە و وڵاتگەل عەرەبی جۆر تەهدید و خەتەر ئەڕا سەر ئەمنییەت مللی خوەێان سەێرێ کەن. ئی سیاسەتە، نەوعێک لە یاغیگەری جمهوری ئسلامی ئێران لە سیاسەت وە ڕەوابت بینالملل نیشان دەێت، کە بێجگە زیان وە مەسڵەحەت و مۆنفەعەت نەتەوەیی ئێران هیچێکترەک لەلێ سەوز ناۆت. سیاسەت خارجی جمهوری ئسلامی ئێران لە مەنتەقەێ خاوەرمیانە ها لە خدمت بێسوبات کردن مەنتەقە، چوین بیین وڵاتگەل قودرەتمند، کە لە سوبات سیاسی، ئقتسادی و ئەمنییەتی بەرخوردار بن مەوقعییەت مانۆڕداین جمهوری ئسلامی لە مەنتەقە خەێتە خەتەر و ناتوانێت وە مەیل خوەێ هەرچێ بتواێت بکەێت.

حکومەت تۆتالیتر سوریە وە ڕیس‌جمهوری بەشار ئەسەد، کە کریەت وە یەکیک لە گەوەر دیکتاتورەکان سەردەم خوەێ ناۆ وە لێ بوریەت، دەسێ وە خوین دەیان هەزار ئنسان بێگونا قرمەزە و لە سەتح بین‌المللی منزویترین وڵات دونیاس، ئەما جمهوری ئسلامی ئێران ملیاردها پویل مەردم ئێران لەی جەنگە وە خاتر مانەوەی بەشار ئەسەد هاۆپەیمان خەرج و وە دەیان نەفەر لە سەرباز و پاسدار و مەردم ئێرانی کردگەسە قۆربانی سیاسەتە قەڵەتەکانێ و لەتمە لە ئعتبار و پرستیژ ئێران، جۆر وڵاتێک لە جامعەێ جەهانی داگە.

هەڵبەت ئێران، تەنیا وە سیاسەت سادر کردن ئنقڵاب ئسلامی و دروس کردن گروگەل وابەستە وە سیاسەتەکان خوەێ و دەخاڵەت کردن لە کارو بار وڵاتانتر کەفایەت نەکردگە، بەڵکە لە یەک دەیەی ئاخرا فرە وە جدی تەمام تەڵاش خوەێ وە خەرج دا، تا لە ڕوی نزامییوە جور وڵاتێک خاوەن قودرەت تایید وسەێر بکرییەت.

 

سیاسەت ئوتومی ئێران و توافقننامە برجام و لغو یەتەرەفەێ توافقنامە برجام لە لایەن ئامریکا

جمهوری ئسلامی ئێران لە تویل عومرێ تا ئیسە تەمام تەڵاش کردگە خوەێ جۆر بازیگەرێک قودرەتمەن وە جەهانیان بناسێت و ئەڕا کەسب کردن ئی هەوییەتە زیاتر لە یە دەهەس وە خاتر مەسەڵە و بەرنامەێ ئوتومی سەرمایە و مەسڵەحەت ملی مەردم ئێران خستگەسە خەتەر. وڵات ئسرائیل، وڵاتگەل عەرەبی، مەخسوسەن عەرەبستان سعودی و وڵاتگەل غەربی وە ڕەهبەری ئامریکا و جامعەی جەهانی ئێران ئوتومی وە خەتەر ئەڕا ئەمنییەت مللی مەنتەقە و جەهان و مەخسوسەن ئسرائیل زانێنەێ. لەی پرسپکتیڤوە جامعەی جەهانی، مەخسوسەن ئامریکا و ئسرائیل فرەجار ئێران تەهدید کردنە و کەن کە ئێران ئوتومی هەرگز قەبول نەێرن حەتا ئەگەر کار بڕەسێتە دەخاڵەت نزامی و وێران کردن نەێرۆگاگەل ئوتومی ئێران. هەڵبەت جمهوری ئسلامی ئێران لە کەمڕەنگ کردن پرسە داخڵییەکان وە بەهانەێ تەهاجم غەربی و بەرنامەێ وڵاتگەل ئامریکا و ئسرائیل زد ئێران فرە مەهارەت دێرێت و لەی ڕابتە توانستگە دمۆکراسیخوازی مەردم ئێران و حقوق ئنسانی و سیاسی و مەدەنی مردم پاێماڵ بکەێت. وە فڕیودان ملیاردها ملیارد دولار، کە کریا وڵات ئێران لە ڕوی ئقتسادی و ڕەفای ئجتماعی وپێ بنیات بنریەت، ئەما جمهوری ئسلامی وە ژست ملی وە بەهانەی ئستقڵال ملی لە کیسەێ مەردم ئێران سەرف مەسەڵەێ ئوتومی کرد کە بێجگە لە مەنزەوی کردن ئێران لە جامعەێ جەهانی، تەهریم ئقتسادی، لە دەس داین ملیاردها دولار و هەزاران فرسەت کاری و نائەمن کردن و میلیتاریرزە کردن مەنتەقە هیچ سودێک ئەڕا مەردم و وڵات ئێران نەێاشتگەس.

لە دەوران دەوڵەت ئاغای حەسەن ڕوحانی، جمهوری ئسلامی لە موقابڵ جامعەی جەهانی مەجبور کریا کە دەس لە بەرنامەێ ئوتومی خوەێ هەڵگری و تەڵاش بکەێت بایتوە ناۆ کۆمەڵگای ناۆنەتەوەی. دویای ئمزای برجام، تەهریمەکان کەم و زیاگ لە سەر ئێران هەڵگریا و زەمینەێ هاتن ئێران وە ناۆ بازارەکان جەهان دروس کریا و جامعەی بەین‌المللی فرە ئومێدوار بی کە دەسهەڵگرتن جمهوری ئسلامی لە بەرنامەێ ئوتومی کۆمەک وە سوبات و ئەمنییەت مەنتەقە و جەهان بکەێت و ئێران وەرەو دموکراتیزاسیون بوق بێیەت.

ماجراجوی سیاسی و بەرنامەێ مویشەکی ڕژیم، ئامریکا وادار کرد کە یکجانبە لە توافقنامە برجام بایتە دەیشت و لە جاران زیاتر دوارە ئێران بخەێطە ژێر فشار پشتشکن تەحریم ئقتسادی و داوای توافقنامەێکتر بکەیت کە وە نەزەر ئامریکا بەرنامەی نزامی رژیم محدود بکەیت.

سازمان دمۆکراتیک یارسان لە بایاننامەێ خوەێ قەبلەن لە وڵا ناین بەرنامەێ ئوتومی و بەرگەشت ئێران وە جامعەێ جەهانی ئستقباڵ کرد و ئومێدوار بی کە وەزعییەت تازەێەک لە ئێران لە رابتە وە لە وەرچەوگرتن حەق و حقوق و ئازادییە ئەساسییەکان مەردم ئێران باێتە پێش و وزعییەت ڕەفایی مەردم خاستر بکریەت. مۆتەسفانە دویای چەند ساڵ وە سەر توافقنامەێ برجام، هەنوز سەرکۆب، ئعدام، بێکاری، فەقر ونەداری داد کەێت.

سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، کە ئێران جۆر بەقیەی وڵاتەکان دۆنیا حەق دێرێت خوەێ جور نەتەوە و وڵاتێک موستەقڵ تەسمیم لە سەر بەرژەوەندی و پرۆژەکان خوەێ بگرێت. ئەما بەنا وە مەنشورگەل قەدەغە کردن ئەسلاگەل کۆمەڵکۆژ ، ئێران بایەد جور جامعەێ جەهانی بود و هیچ دەلیلێک ناوینیم کە ئێران ملیاردها ملیارد دولار لە جێ رەفا و ئاسایش و پێشڕەفت جامعە و دویری کردن لە جامعەێ ناۆنەتەوەی خەرج مەسەڵەێ ئوتومی بکەێت کە نەک هەر قابل قەبول جامعەی جەهانی نیە، بەڵکە هیچ لە مۆنفەعەت ئقتسادی و روابت بین‌المللی ئێرانیچ نیە.

 

سیاسەت داخڵی ئێران

جمهوری ئسلامی ئێران لە سەر بنەماێ ئیدئولۆژی مذهبی یا ئسلام شیعەمذهب وە نەهاد وەلایەت فەقی لە ئێران دامەزریاس و سیاسەت داخلێچی کەم تا زیاگ لە سەر ئی ڕێبازە ئستوارە. سیستم وڵات فرەکۆنەپارێز و زد دمۆکراسی و ئازادییە بنچینەییەکان و هەوڵدانە ئەڕا مەهار کردن کۆمەڵگا وەخاتر ئدامە داین وە دەسەڵات سیاسی خوەیان. جمهوری ئسلامی ئێران لە مودەت ٤٠ساڵ عۆمرێ، وڵات وەرەو دویاکەفتگی، فەقر ونەداری، اعتیاد، فرار مەغزەکان ئەرا دەروەێ وڵات، وە کویلە کردن ژن، میلیتاریزە کردن مەمڵەکەت و وێران کردن ژێر بەنای ئقتسادی وڵات و مەنزوی کردن ئێران لە سەتح ناۆنەتەوەیی بوق داگە. باسکردن لە سەر تەمام وردەکاریەکان سیاسەت جمهوری ئسلامی ئێران لە داخڵ وڵات، لە توانای ئی ڕاپورتە نیە،

هەر وەی خاترە تەڵاش کریەت تا فرە کۆتا ئشارە وە خاڵگەلێک مۆهم لە دیدگای ئی ڕاپورتوە بکریەت:

 

وەزعییەتی ئقتسادی ئێران      

لە کەس شاراوە نیە کە ئێران لە فرە باروە هەم دەوڵەمەنە و هەمیچ توانێ خودکەفا بود، ئەما موتەسفانە بەر ئەسەر سیاسەتە قەڵەتەکان حکومەت جمهوری ئسڵامی، وڵات ئێران سەرەڕای داشتن سامان و سروەت تەبیعی جوور نەفت و گاز و بەرهەمگەل کەشاوەرزی و نەێرۆ کار تا ئیسە وابستە وە واردات خارجیە و ناتوانێت لە بار سادراتەوە خوەێ بخەێتە بازنەێ ڕەقابەت وە گەرد وڵاتەکانترا. لە مەنتق ئقتسادی باوە، کە ئقتسادێک وە قودرەت لازمە سادراتێ لە وارداتێ بێشتر بود، تا بتوانێت لە بازاڕەکان دۆنیا تاسیر گوزار و وە نەفع وڵات مەوقعییەت و ئعتبار ئقسادی خوەێ موهەکەم بکەێت. مەعمولەن هەر وەخت وەزعییەت ئقتسادی وڵاتێک ڕوی لە گەشە و مەوەفقییەتە، بازاڕ عەرزەێ کار فرەترە لە تەقازای کار، یا لانێکەم مەوقعییەت کاری فرە موسبەت و ڕەونەقدارترە. ئەما تبق ئامارە ڕەسمییەکان خود جمهوری ئسلامی ئێران لە بەین ١٠ تا ١٥ ملیون نەفەر لە ئێران بێکارە. ‌هەرچەند لە فەر هاڵا ئامارەکان جمهوری ئسلامی ئێران ناتوانی جێ متمانە بود، چوین هیچوەخت جمهوری ئسلامی لە رابتە وە ئقتساد و وەزعییەت مردم شەفاف نەوەیە، هەروەی خاترە فرە سەخت وە نەزەر تێت بتوانیەت لەی ڕابتە ئامار دەقیقێک ئرائە بێریەت. ئەما وەزعییەت ڕوی لە خراوی و ئعتراز و ناڵەێ مەردم لە وەزعییەت گرانی، بێکاری و نەوین ڕەفاێ ئجتماعی و کۆچ دەسەجمعی مەردم ئێرانی ئی ڕاسیە سابت کەن کە جمهوری ئسلامی ئێران لە سیاسەت ئقتسادی و ئاسان کردن مەوقعییەت کاری و خوەشگوزەرانی مردم شکستخواردگە و وڵات وەرەو دویاکەفتگی ئقتسادی و فرهەنگی بردگە. ئێران تا زەمانێ ئامریکا لە برجام بی و بەرئەسەر کرانەوەی بازاڕە ناۆنەتەوەیەکان و ئازادکردن فرەێک لە پویلە بلۆک کریاکان مردم ئێران لە بانکە جەهانیەکان و فروش نەفت زیاتر، ئەما حکومەت ئێران هەنوز نەتوانستگە تاسیر موسبەت لە سەر گوزەران و وەزعییەت ماڵی مەردم کەم دەرامەد جامعە هویچ تەغیری نەکرد.

وە باوەڕ سازمان دمۆکراتیک یارسان، تەمام ئی ناعەداڵەتی، نەوین ڕەفای ئجتماعی، ڕمیان ژێر بەنای ئقتسادی و گرانی و بێکاری ناشی لە سیاسەتە ئشتبا و فەساد جمهوری ئسلامیە و حکومەت مەلاکان بەرپرسیار ئەوەڵن لەی وەزعییەتە. هەڵبەتە جمهوری ئسلامی ئێران خۆەێان خودئاگا خوازیار و درۆسکەر ئی وەزعییەت سخت و مەینەتبارەنە، تا مەردم وە کیشە و گرفت ڕۆژانەێ خۆەیان خەریک و سەرگەرم بکەن و کەمتر لە فکر ئایندەێ وڵات و باوەتگەل سیاسی بون. جمهوری ئسلامی ئەڕا ئدامەێ دەسەڵات خوەێ لە کۆنتکست سیاسی لە ئدامەی هەمچین وەزعییەتێک لە گشت کەس سوودمەنترە. ئەما اعترازات مردم ایران نیشاندەر ئی حەقیقەتەسە کە مردم لە خطوط اسلی سیاسی و اقتصادی نضام جمهوری اسلامی عبور کردگە. سازمان دمکراتیک یارسان باوەڕ دێریت، کە ترس مردم ئێران لە وەحشیگەریەکان رژیم ئسلامی شکیاس و هەر دەم و هەر سەعات دەنگە اعترازیە سازماندەهی شدە و غێر سازماندەهی شدە توانێت بەرز وە بود وە ئی ڕەوندە تا دروسکردن تغێیرات ئەدامە دێرێت.

 

فەزای سیاسی و جۆنبش مەدەنی لە ئێران

هەرچەند ئێران ڕوی وە دۆنیای خارج و لە تئوری یەک سری لە پرنسیبە ئەساسییەکان و ئەسڵەکان پایەگەل دمۆکراسی، جۆر هەر چوار ساڵ ئنتخابات ئەڕا ریس جمهوری، انتخاب مجلس، “قوە قضایە، مقننە، و مجریە” رعایەت کەێت، ئەما لە حەقیقەت ئیانە تەنیا ئەڕا ئدامە وە حەیات نزام جمهوری ئسلامیە و تەنیا کەسانێک لە دەسەڵات و لە سیستم حکومەتداری ئێران جێێ بوتوە کە دسنیاشاندەی خود ڕەهبر و پایبەند وە تەمام موعیار و خواستەکان وڵایەت فقی و بیت ڕەهبەریە، لە غەێر ئی سوورەتە ئەسەلەن وە قودرەت ڕەسین لە نزام وڵایەت فەقی مەهاڵە. هەرچەند فرە جار وە ڕواڵەت کرانەوەێک لە ناۆ جمهوری ئسلامی دروسکریەت و دەسەێ ڕفورمخواز کە خۆەیان وە پاسدار قانون ئەساسی جمهوری ئسلامی و وڵایەت فەقی زانن، ئەما سەرەڕای تەمام سەختگیری و گردن و زندانی کردن و ئعدام و ئەشکەنجە، بازهم مەردم موعتەرز و موخاڵف فرە جار موستقەڵ و فرەجاریچ وە بەهانەێ پشتگیری لە ڕفورمیستەکان ناۆ جمهوری ئسلامی ئێران دەنگ ئعتراز خوەیان بەرز وەکەن و لە وەزعییەت مەوجود ناڕازین. تەزاهورات و ناڕازیەتیەکان فرەێک لە مەردم ئێران ئی حەقیقەتەسە کە مەردم لە وەزعییەت ئیسە ناڕازیە و عەمەڵەن خوازیار گوڕان بنەڕەتی و ئازادی بێشترن.

مۆتەسفانە چە لە ناۆ ئێران و چە لە داخڵ وڵات ئۆپوزیسونێک موتەهد و منسەجم نیە کە ڕەهبەری موج ناڕازیەتی مەردم ئێران بکەێت. بڕێک لە ئۆپوزیسیون ئەسڵەن باوەڕ وە گوڕان لە ناۆ جمهوری ئسلامی ئێران وە باڵ ڕفورمخوازیچوە نەێرن (ئیانە بێشتر لە خارج ئێران مۆبارزە کەن) و بڕێکیچ باوەڕ دێرن کە باتەوەجە وە ئیجاد وەحشەت و تۆندو تێژی و سەرکۆب ناڕازیان و دەگرئەندیشان و میلیتاریزە و پولیسی کردن وڵات، ئەما هەنوز مەردم تەڵاش کەێت تا لەڕێگای جونبشگەل مەدەنی و مردمی لە هەوڵ و هەوش ئسڵاحات تەغەیراتێک لە ئێران دروس بکەن.

سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت، باڵ ڕفورمخواز و مەحافزەکاران هەردوکیان ڕوی یە سکەن و هەردۆکیان هەر وە یەک ئەندازە باوەڕ وە ئەرزشەکان رژیم ولایەتی فەقی دێرن. هەردک لا پابەند وە قانون ئەساسی، پابەند وە ڕەهبەریەت و وڵایەت مطلقە فقی، پابەند وە سیاسەت حفز نزام ئەرزشی جمهوری ئسلامین. ‌هەڵبەت، ئی حەقیقەتە ناتوانییەت ئنکار بکریەت، کە لە دەوران وە ناۆ ڕفورمیستەکان کە ئیسە دەسەڵات فرەکیچ لە ئێران دێرن، لە ژێر فشار ئقشار جامعەێ ئێران بڕێک ئازادی و واز بین فەزای حەرکەت و جونبشگەل مەدەنی زیاتربیەس. ئەما ئیە لەی حەقیقەتە کەم ناکەێتوە، کە ئسلاحتەڵەبان تا ئیسە کە ساڵهاێ فرەێکیچ لە دەسەڵات بینە، نەتوانستنە تەغییرات بونیادین لە ساختار جمهوری ئسلامی وە وجود بارن.

سدی باوەڕ دێرێت، تا ئسلاحات لە قانون ئەساسی نەکریەت و کۆتایی و حکم متلەقەی نمایندەی خوا لە سەر زەوی ناێت، مەحاڵە تەغییرات بونیادین لە سیستم جمهوری ئسلامی وە وجود بایت. لە عەین وەخت پرش و بڵاوی ئوپوزیسیون ئێرانی و نەیاشتن بەرنامەێک هاوبەش و ڕوشن عومر ئی نزامە زیاتر کەێت و لە ڕاسیا ئی پرش و بڵاوی ئوپوزیسیون ئێرانیە یەکیکە لە فاکتەرە ئەسڵییەکان مانەوەی نزام وەلایەت فەقی ئێران لە دەسەڵات.

 

کوردستان

نەتەوەی کورد یەکیک لە گەورەترین نەتەوەکان خاورمەیانەس و توانیم لە کنار مسر، یونان، ژاپن و چین وەک نەتەوەیک هەزارەی ناو لە لی بویمن. نەتەوەی کورد لە سەر بناخەی ئامارە ‌قەیر ڕەسمیەکان تەقریبەن ٤٠ ملیون نەفرە کە لە دویای دەوران حکومەت ماد تا ئیسە بدون دەوڵەت مەنێە. لە دەوران هوخامەنشی تا ئیسە قەیام وە ڕاپەڕین ئەڕا دوارە وە دەس هاوردن قودرەت سیاسی لە سەرزمین و ئاو خاک ماد قدیم وە کوردستان تازە ئەدامە دیریت. کورد با وجود ئەوە کە دی نەتوانست دەوڵەت گەورە وە موقتەدری وەک دەروان حکومەت دیاکو وە هوخشترە داشتویت، ئەما وە خاتر تأثیرات ١٥٠ ساڵەی حکومەتێان ، هوخامەنشیەکان پارس مەجبور بین کەمیک لە قودرەت سەراسەری شەریکیان بکەن وە لەخودمختاری (نزام ساتراپی) بیشتریک بەرخوردار بن. کوردستان وەک خاک، نەتەوە، فەرهەنگ وە قودرەت سیاسی تا زەمان دابەش کردنی لە دویای شەڕ چاڵدڕان چوراچو مەوجودیەت خوی حفز کردێوی. ئیمە توانیم بویشیمن کە خاک کوردستان یا ماد قەدیم لە تەرف پارسەکان داگیر کریا وە لە جەنگ چاڵدڕان بەشەکانتر خاک و نەتوەی کورد کە لە ئەشقاڵ پارسەکان بی لە داییک خوی دابڕیا وە ئییە زەمینەی سرکوت کردن جوڵانەوە کوردەکان لە تەمام بەشەکان کوردستان ئاسان کرد. تا ئیمڕوژ عقل سیاسی وە ئستراتژی نەتەوەی کورد لە لەهاز فەلسەفی وە نەزەری نەتوانستێە خوی تاریف بکەیت، بەڵکو کار سیاسی وە نەتەوەیی لە سەر بناخەی مەنافە و مەسڵەحەت حزبی و ئیدولوژیکی داڕشیایە.

 

کوردستان عراق

نەتەوەی کورد لە ئی بەشە لە کوردستان لە وەسەت ساڵەکان ٩٠وە تا ئیسە لە ڕێ حزبە سیاسیەکان، خوی لە بار سیاسی و ئداری مودیریەت کردێە. کوردەکان توانستن لە دویای لا بردن نزام بعث وە خاتر داشتن کەرەسەێ سیاسی یانی حزب و ڕیکخراو، لە تەرسیم کردن سیمای تازەی سیاسی عراق نەقش خویان بازی بکەن. نەزام سیاسی لە عراق لە سەر ئەساس جیاوازی دینی و نەتەوەی داڕشیا کە لە نەتیجەدا فاسلە فکری، سیاسی وە فەرهەنگی دروست کرد کە چەند نەوبەت عراق وارد فاز شەر سکتاریستی کردێە.

 

تحلیلی کە لە گوزارش کمیتە مرکزی ارا کنگرە ٣ی لە مورد کوردستان عراق، واقعیات خوەێ لە شکسست سیاسی و نزامی حکومت هەریم لە رابتە وە کرکوک و مەناتقەکانتر کردستان عراق نیشان دەێ. هەر وەی خاترە وە دروسی زانیم کە ئەو تحلیلە کە وە باوەڕ ئیمە هنوز خاسیەت خوەی لە دەس نەیاس وە یادتان بارییم:

“حکومەت بەصطلاح “هەریم” تا قەبڵ لە هاتن داعش توانستیو لە بازیک زەمینە کەمیک روشد بکەیت، ئەما فساد ئداری و سیاسی وە سوء مودیریەت ئقتسادی، قەیران و ئاسیبێەل کومەڵایەتی فرەیک وە وجود هاوردیو. حکومەت هەریم تا ئیسە نەتوانسێە ڕوابت ئداری و سیاسی خوی لە سەر بناخەی قانون ئەساسی عراق فدرال تاریف بکەیت، یانی تاریف حدود ئختیارات حکومەت هەریم نە لە تەرەف حکومەت مەرکەزی ڕوشنە نە لە تەرەف حکومەت هەریم. تەمام ڕەفتار وە هەڵسوکەفت حکومت هەریم جور حکومەت لە ناو حکومەت یان حکومەت لە “ساێەڕ”ە.

حکومەت هەریم ئەگەر خوی وە دموکرات بزانی وە علەت لە دەس دایین “شنگال” وە تاتیل کردن “پارڵمان” دو شکەست ئستراتژی خواردێە. نەیاشتن ئەرتش موشتەرک وە نەیاشتن دەرک موشتەرک لە قەوارەی سیاسی وڵات جارێکتر سایەێ سیەیی قوروانی کردن مەنافەی کەڵان نەتەوەی کورد لە ئی بەشە خوی داخستیسە سەر نەتەوەکەمان. وە دەلیل پاوانخوازی وە هەرزەێێ سیاسی ئەحزاب کوردی لە ئی بەشە حکومەت هەریم خاون سیاسەتێک مەشروع و قانونی نییە. ئیە ڕوانگەی سیاسی هولیر و سلیمانیە کە دونیای خارج وە گەردیە بایەد کار دیپلوماسی بکەیت. هەرچەند ئامریکا و وڵاتەکان ڕوژئاوا سیاست وە دیپلوماسی تازەیەک نسبەت وە گەرد کورد لە ئی بەشە وە خاتر هەل و مەرج تازە گردنەسە وەر، ئەما ئێران و تورکیا بیشتر وەک مەیدانیک ئەرا وەدی هاوردن سیاسەتەکان خویان کەڵک لە لی وەر گرن وە وەک کەرەسە زد وە جم و جویلە سیاسیە کان کورد لە سوریە و ئیران و تورکیە ئستفادە لە لی کەن.

لە بوعد نەتەوە سازی وە هوشیاری نەتەوەیی حکومەت هەریم هویچ بەرنامە وە سیاسەتیک موشەخەس وە هەدەفمنەند نەیریت. نەتەوەگەرایی فەقەت بیشتر لە قاڵب جل و بەرگ کوردی وە حزبایەتی قابڵ تاریفە. ئەندیشە و عەقڵ نەتەوەی بویچکترین ڕوشد نەیاشتێە. دەزگای حکومەتی وە داشتن ئی هەمکە سەرمایەی تبلیغاتی و ئاموزشی وە ئقتسادیە نەتوانسگەە گامیک ئەڕا هوشیاری نەتەوەی، دموکراسی ساختاری وە داشتن نەهادێەل موستەقل ئداری وە سیاسی هەڵگری.

حکومەت هەریم لە تویل عومر حکومەتداری خوەی تا ئیسە نەتوانستگە سیستم وەڕێوەبەری و دەسڵات سیاسی خوەێ نەهادینە بکەێت و لە نەوین حکومەتێک نیشتمانی وڵات لە فوقدان قانون ئەساسی ڕەنجبەێت. لە عەین وخت حکومەت ئدعا دێرێت، کە دمۆکراسی و حقوق بەرابەری و جیایی دین لە دەوڵەت لە کۆردستان حاکمە. ئەما حەقیقەت ئیەسە کە وەڕێوەبردن سیستم سیاسی ولات و لە ژێر هژمونی دینێک موشەخەس و نەێاشتن قانونێک سکۆلار ناتوانێت کۆمەڵگای کۆردستان دمۆکراتیزە بکەێت و حەق و حقوق کەمە ئاینییەکانتر فرە ڕاحتتر و لە چوار چۆ قانون توانیەت پاێماڵ بکریەت. موتاسفانە کومەڵگای کاکەیی لە دەوارن ٢٨ سالەی حکومەتداری کوردی لە حەریم کوردستان تا ئیسە لە حەق و حقوق سیاسی خوەیان بێبەشن.

 

سدی باوەڕ دێرێت کە ڕعایەت کردن حەق و حقوق تەمام چینەکان کۆمەڵگا، تەنیا لە ڕێگای کۆلتور دموکراسی و جیایی کامڵ دین لە دەوڵەت و سابت کردن حقوق شەهروەندی لە قانون ئەساسی پیادە کریەت.”

با توەجە وە تەحلیل فەوق کە وەخدمەتتان ڕەسی، موتەسفانە ڕەهبەران سیاسی لە هەرێم کوردستان نەک هەر محاسبەێک دەقیق ئەڕا پشتیبانی بیناللملی لە پروسەێ رفراندوم نەیاشتن، بەڵکە نەوین اعتماد لە ناو خود بنەماڵەێ سیاسی هەریم یەکیک لە عوامل شکست رفراندوم بی. شکست رفراندوم بیە باعس لە دەس داین قودرت سیاسی و نزامی حکومت هەریم و لە دەس دان زیاتر 50 درسەد خاک کە مەناتق ئستراتژیک اقتسادی، نزامی و سیاسی لە خوەێ گرێ. ئەما ئیە تەنیا شکست سیاسی نەوی، بەڵکە شکستێک گەوەرێ نەتەوەی کە کوردستان عراق و کورد وە گشتی لە بار ئەحساسات ملیوە زامدار کرد.

 

کوردستان سوریە

مقاومەت دلیرانەی ڕۆڵەکان کوبانی و عفرین ویرو و زەین جهان لە مورد کورد گوڕان. کوردەکان سوریە توانستنە وە هەڵوژاردن سیاسەتیک ” دولا” مەوقعیەت برتر خویان لە ئاڵ و گوڕەکان تازەی سوریە حفز کەن. کوردەکان سوریە خاون ئەو بەشە لە خاک کوردستانن کە لە بار ئستراتژی وە ژئوپۆلیتیک توانیت تەمام کوردستان تەبدیل بەکەیتە وەزیەتیکی سیاسی ، نزامی و ئقتسادی کە زل زوردارەکان لە موحاسبات ئستراتژی خویان ئەهمیەت ئەڕای دابنن.

ئعلام کردن “فدراسیون شمال سوریە- ڕوژئاوا) نوقتە عەتفیک لە سیاست نوین کوردییە. لە ئی فدراسیونە حق و حقوق تەمام دین و مەذهەب و نەتەوەکان لە وەر چەو گرێاێە. نزام کانتونی شرایەت ڕەوەند دموکراتیزاسیون لە خواوروە ئەڕا بان – بەر خەلاف دموکراسی سەنتراڵ وە ئلیت- فورسەت بازی کردن نەقش وە ئەنجام دایین وەزیفە و مەسولیەت ئەڕا تاک فەراهم کردێە. موتئسفانە تا ئیسە گەورە زوردارەکان ڕوی خوش وە ئیە نیشان نەیانە وە ئیە خوی توانیت بەهانە بیتە دەس اردوگای ئسلام سیاسی، حکومەت بعث وە ترکیە کە موزاهمەت جدی ئەڕاێ دروس بکەن.

تورکیە هەر لە روژەکان ئەوەل تاسیس کانتونەکان ڕوژئاوا لە ژێر ناو موبارزە برزد تروریزم و پەکەکە وە گەرد تەمام دەستاوەردەکان ڕوژئاوا موخالف و دوژمنی کردگە. تورکیە هەم لە بار تاریخیوە وە عنوان وڵاتیک کە لە سەر ئەساس و پرنسیپ دولت/ ملت تاسیس بیەس وە گەرد فدراسیون روژئاوا موخالفە، هەمیچ لە بار نەتەوەییوە هیچوەخت حازر وە تەحمولکردن موفقیت و کیانێک موستەقل کوردی نەوەیەس، کە توانیەت ئشارە وە دوژمنایەتیان وە گەرد رفراندوم کوردستان عراق کرد. بازافە ئی دیدگا کە لەسەر کورد دێرێت، مەوقعییت استراتژیکی کوردستان ڕۆژئاوا ئەراێ ئەهمییەت دێرێت. ‌هەروەی خاترە کارزار نزامی علیە کوردەکان خستگەسە ڕێ.

 

لە دیدگای رئاڵ پولیتیک بدون مشارکت کوردەکان لە ڕاویژ و پەێا کردن ڕێگا چارە ئەڕا دویا هاوردن وە جەنگ داخلی سوریە قەیر مومکنە، ئەما ڕەسین وە ڕێگا چارە بدون ئەوان توانیت وەزیەت کورد بەخیتە خەتەر وە کورردیچ مەجبورە لە وەرانورەی مەوزە بگریت. ئەما جی شک نییە کە مەوقعیەت کورد لە سوریە نسبەت وە گوزەشتە فرە خاسترە وە کورد لە سوریە وارد فاز تازەێک لە موبارزەی سیاسی بیە و لە ئاڵ و گوڕەکان جی و نەقش خوی دێرێت.

 

کوردستان تورکیە

فرە لە ئاکتورە مەنتەقی و جەهانییەکان ئومید ئەوە داشتن کە موزاکرات اسلو وە موزاکرات موستقیم وە گرد ئمرالی بتوانت مەسئەڵەی کورد لە تورکیە وە شیوەی موسالمەت ئامیز هەل بکەیت.

کورد لە تورکیە لە جەریان ه.د.پ توانستێە وارد موبازەی دموکراتیک وە پارلمانی بوتن. نەتایج ئنتخابت پارلمان و شارداریەکان نیشان دا کە تا چە اندازە نەتەوەی کورد لە بار سیاسی و ئاگاهی نەتەوەی هوشیار بیەس. ه.د.پ وەک جەریانیک سیاسی وە وەک ئاکتوریک دموکراتیک لە ناو کومەڵگای تورکیە و جامەی جهانی بیسە خاون مقبولیەت و مشروعیەت ئەڕا دموکراتیزاسیون ترکیە. ئەما زل زورداەرکان، مخسوسەن ئامریکا، ناتوانن لە سیاسەت خویان نسبەت وە ڕەفتار حکومەت تورکیە کە خاون ٢ مین ئەرتش ناتوە وە لە بار ژئوپولیتیک لە نوقتەێک حساس قەرار گردیە سیاسەتیک ڕوشن وە هاولف وە گەرد فشارە اعمال بکەن.

ئعلام کردن شەر تمام عیار زد وە پ.ک.ک وە نەتەوەی کورد وە لغو کردن مصونیت پارلمانی پارلمانترە کوردەکان و زندانی کردنیان جاریکیتر خوین، ئەسر، کوشتن و برێن ڕوڵە فەداکارەکان ئی بەشە لە نەتەوەی کورد لە تەرف نزام حاکم وە ڕیبەری آ.ك.پ ئاسان کەیت. جامەی جهانییچ ئەو جورە بویشید شایەد و بایەد عکسل العمل ڕوشن نەگردێە. ڕوژئاوایەکان فعلا جارو بار داوای حل کردن موشکلاتەکان لە ڕێگای موسلمت آمیز و داوای خویشتنداری لە تورکیە کەن.

 

ئیمڕوژ ناسیونالیسم پان ترکیسم هاودەس و هاوگام وە گەرد “امت گرایی” وە “عثمانیزم وە محور تورکیە ” آ.ك.پ قەمە لە کەمەر ئەڕا بڕین و نابود کردن نەتەوەی کورد بەستەنە. ئەما خوشبەختانە نەتەوەی کورد با وجود فزای میلیتاریزەی شارەکانیان ئاگاهانە و هوشیارانە لە سەر حق و حقوق سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ئقتسادیان پا داگرتنە .

 

کوردستان ئێران

نەتەوەی کورد لە کوردستان ئێران لە زەمینەیل سیاسی، ئقتسادی و ئجتماعی روشد متفاوت وە قەیر مەوازن داشتێە. لە هەر کومەڵگاێیک کە روشد لە ئی زەمینەێلە کە ناوبریان وەگەرد یەک نەچوتە پێش تەمام کومەڵگاە لە کولا روشد مەنفی دیریت.

بازار ئقتسادی داخلی کوردستان ئیران بدون پشتیوانی و بەرنامەرێزی دەوڵەتی لە حاڵەتیک ناجور قەرار گردێە. وە خاتر نەوین سەرمایەگوزاری وە بازار رەقابەتی ئقتساد بومی کوردستان وە سێەقەی سیاسەت ئقتسادی دەوڵەت نەفەس دەیت. ئی وەزیتە کاری کردیە کە مەوج مەوج لە جوانە کان کوردستان لە کرماشان، ئیلام و کوردستان وە ئەو باقی شارەکان کوردستان ڕوی کەنە شارە گەورە سەنعەتیەکان ئیران. بەخش کشاوورزی و دامداری کە کوڵەکەی ئقتساد ئی مەناتقەسە هەمرای وە شیوەی قەدیمی ئەنجام دریەت کە بیسە باعس ئەوە کە میزان تولیداتێ چەندان روشد نەکەیت.

وەز کومەڵایەتی نەتەوەی کورد وە دەلیل بیکاری، طەلاق، مەواد مخدر، خشونت وە زد ژن وە مناڵ فرە خەراوە. ئیانە گشتیان دەلایل ئقتسادی وە شەرایەت حاکم لە ناو وڵات دیریت.

لە لایکتر دەسڕەسی وە تکنولوژی ئتلاعاتی بەشیک لە نەتەوەکەمان هوشیار کردگە. تەماس وە گرد دونیای خارجە وە خەور داشتن لە ئاڵ و گوڕەکان دیدیان نسبەت وە کومەڵگای خویان گوڕانێە وە وارد جم و جویل سازمانی ئەڕا دروس کردن ئاڵ و گوڕ لە ناو کومەڵگاە کردیە. ئیمە ئیمڕوژ شایەتیم کە سازمانێەل حقوق بەشری، ژن، محیط زیست وە ئەنجومەنێەل فەرهنگی هیز تازەیک دانەسە کومەڵگای کوردی وە تا ئەندازەیک لە هوشیاری نەتەوەی وە فەرهەنگ مونحەسر وە خوی ئاشنای کردنە.

 

نەتەوەی کورد تا ئەورە کە ئەڕای ئمکان داشتێە وە گەرد ئی ڕەژیمە موبارزە کردێە وە ئیە خوی نیشانەی هوشیاریە. مانگ نیە کە چاڵەکەوانیک کورد وە خاتەر موبارزە ئەڕا وەدەس هاوردن حقوق نەتەوەی، زندانی، ممنوع‌الفعالیت یا لە سی دارە نەیریەت. لە ئی سەد ساڵ ئاخرە سەرهەڵدان فرەیک قومیاگە، ئەما فاقد عقڵ وە تئوری هویت سازی بیە. جەریانات کوردی لە ئی بەخشە لە کوردستان نەتوانستنە تەمام پێکهاتەکان نەتەوەی کورد لە ئیردا جامعەشناسی بکەن وە تاریف کردن نەتەوەی کورد لە ئیردا فەقەت موستەقیم یا قەیر موستقیم لە سەر ئەساس زاراوەی “سورانی” و مەذهەب “سنی” وە جوقرافیای موکریان بیە. فرە لە جەریانات کوردی تویش ئنشقاق بینە کە بیەسە جی نائومیدی ئەڕا فرە کەس کە ها لە مەیدان تێکوشان. تەمام ئی ئنشقاقێەل سەلیقەی، ڕەفتاری وە ئخلاقیە وە هویچکامیان ناتوانریەت وە پارادایمەگەل ئیدوئولوژی یا سیاسی تاریف کرد.

جەریانات کوردی ئەوقەرە لە مەشروعیەت خویان لە دەس دانە کە وە چەنها بانگەواز نەتوەانستنە مەردوم لە پای سەندوق دەنگ دان بکیشنە دویا. ئیە نیشانەی ئەوسە کە ئی ئەحزابە تەماس جدی وە موستەقیم وە گەرد کومەڵگایە نەیرن وە یا ئەسڵەن نازانن کە داوخاوزەکان ئاڵ و گوڕ وە سەریان هاتێە وە فەردێک “اصلاح طلب” توانیت لە ئیان خاستر بەیانی بکەیت. وە داخوە وە خاتر فەرهەنگ تاریخی و ئجتماعی کومەڵگای کورد چەن گروە سەلفی وەک “مکتب قران” وە ” جماعت دعوت و اصلاح” ناسنامەی نەتەوەی کورد خستنەسە ژیر فشار ناسنامەی ” امت اسلامی” وە فرە جوان ئاموزش دانە، کە خوەێان لە ناو فکر وپروەردەی داعشی پەیا کەن.

 

یارسان

جامعەێ یارسان لە خارج و داخڵ نسبەت وە حق و حقوق خویان هوشیار بینە. دروس کردن ئنجومەنێەل فەرهەنگی وە سازمانیەل سیاسی نەقش گەورەیک لە خویناسین تاریخی، فەرهەنگی وە سیاسی تاک یارسانی داشتگە. ئەوە کە ئەفراد فەعال یارسانی لە خارج لە فورسەتەکان کار سازمانی ئستفادە کردن خوی بیە باعس ئەوە کە ئەفراد وە گروێەل یارسانی لە داخل دەرس و ئلهام لەلی وەربگرن وە ئەوانیچ با توجە وە شەرایەت خاس خویان دەس بینە کار سازمانی وە بسیچ کردن ئەفراد ئەدەبی، سیاسی، هونەری وە فەرهەنگی ناو کومەڵگای یارسان. جامەی مەدەنی یارسان وە تەرح کردن داواکاریگەل و خواستە فەرهەنگی، هویەتی و نەتەوەیەکان، نیشان دانە کە مردم یارسان نسبەت وە حەق و حقوق خوەێان ئاگادارن و فرە بیشتر لە جاران فەعال و چالاک بینە. سازماندەهی کردن ڕیپوان و تەزاهورات لە دەر دەم و دەزگا دەوڵەتیەکان وە مجلس شورای اسلامی نیشاندەر ئەوسە کە جامعەێ یارسان لە بار کار سازمانی کار سازگەل خاس خوی پەیا کردێە وە لە ئەو زەمینە ها لە روشد بەردەوام. جامعەی یارسان لە داخڵ ئێران خوازیار متاڵبات نەتەوەیی وەک زوان کوردی و حەق و حقوق فرهنگی وەک وە ڕەسمییت ناسین دین یاری و هەڵگرتن تەبعیز و دوچەوەکی لە سەر مەردم یارسان وە خاتر ئەوەی کە پێروان دین یارین.

جامەی یارسان وەک کومەڵگای ئێران و کوردستان لە ڕوابت و موناسبات مەنفی وە زد موتەرقی، عشیرەیی، سونەتی وە دینی ڕەنج بەیتن. لە کومەڵگای یارسان خاندان سادات هەمرای لە نفوذ اجتماعی، دینی و سیاسی خویان ئستفادە کەن. دیارە ئی خاندانە نەقش موسبەتی ئەڕا حەڵ کردن کیشەێ کومەڵایەتی دیرن وە ئیسەیچ وارد پشتیوانی لە جم و جویلەکان “کار محیط زیست بینە”. ئەما موتەسفانە لە فرە جی بینەسە کوسپ لە ڕی کار جامەی مەدەنی و فەعالین مدنی یارسان و لە مەسائڵ سیاسی، کە وەزیفەێ ئەوان نیە دەخاڵەت بکەن. پەێڕەوی کردن مەردوم لە سادات یەک وەزیفەێ دینیە نە یەک تەحوڵ ئجتماعی متەرەقی، یانی ئەفراد وە ئجتماعات یارسانی توانن لە یە داوخواز مەشروع یا نامەشروع لە تەرەف ئی نەهادە دەس وە یەک ڕەفتار بیەن کە وە گەرد فرە لە نورمە ئجتماعی و ئخڵاقیەکان خوی نەگریت.

سادات تا ئی مەرحەڵە نەتوانستنە ساختار وە ڕەفتار نەهاد خویان وە گەرد ڕەفتار و حەرەکەت و خواستەکان جامعەێ مەدەنی یارسان ڕێک بخەن. تا ئیسە چەن ڕوداو دڵتەزن وە دەلیل زەبر و زولم و تەبعیز قومیایە کە قوربانیەکەێ جەوانێەڵ یارسانی بیە، ئەما سادات موزەێ ڕوشن وە موشەخەس نەیاشتنە. مۆتەسفانە نەهادگەل مەدەنی یارسانی لە ناۆخوەێ وڵات لە تەمام فەعالیەتەکانێان لە پشتیوانی سادات بی بەش بینە.

سادات لە کارزار ئنتخاباتیچ وە پشتیوانی خویان لە ئەفرادگەل ناۆ دەزگاێ جمهوری ئسلامی ئێران جامەی یارسان تویش چەن دەستەگی و چەن شەق کردنە. لە هەر ئنتخاباتێک لە فەردیک پشتیوانی کەن، ئەما لە تویل ٤٠ ساڵە ئیمە کەسێک لە مەجڵس نەیمنە کە باس لە سەر وەزیەت ئقتسادی، فەرهەنگی، ئجتماعی وە هویەت دینیان بکەیت کە وە خاتری وە دوچەوەکی وە گەردیان بەرخورد کەن وە بایەد ئەڕا گردن کار لە هفت خان سیستم “گزینش” ئمتحان باوەڕ دینی بیەن.

سازمان دمۆکراتیک یارسان باوەڕ دێرێت کە وەزیفەێ سادات دینداری و کار و بار عرفانیە، نەک سیاسەت کردن. هەر لەی پرسپکتیڤوەسە کە سادات هەم وە خاتر حفز نەقش ڕوحانی خوەیان و هەمیچ وە خاتر حورمەت ئەڕا دین یاری و جامعەێ یارسان فرە زەرورە کە لە ژێر ناو دین و سیدمداری لە سیاسەت دەخاڵەت نەکەن و هیچ نمایەندەێک لە روژ ئنتخابات وە مردم و جامعەی یارسان تەوسییە نەکەن، با مەردم خوەێان تەسمیم بگرن کە دەنگ وە کی دەن. وەیجورە سادات نەقش دینی و ئجتماعی خوەێان حفز کەن و توانن وەک ئولگو ئەڕا کۆمەڵگاکان دەوروەریچ بانە هەساو. چوین یەک کۆمەڵگای زندە و مەوەفەق، تاکەکان ناوی هەم خاوەن شخسییەتن و هەمیچ لە سەر پرسیارەکان فکر کەنەوە و لە تەریق عەقڵ تەسمیم گرن ئنتخاب دروس بکەن.

 

قسەێ ئاخر

مردم یارسان کە پەێڕەوان دین یارین، وە خاتر دفاع لە ناسنامەێ نەتەوەیی، زۆان وە فەرهەنگ خوەێ، هەمیشە لە لایەن دەسەڵاتداران حکومەتی و مەنتەقەیی هەم زۆلم نەتەوەیی و هەمیچ زۆلم دینی وەپێێان کریاس. جامعە و مەردم یارسان جور بەقیەێ ئنسان و جامعەکانتر دۆنیا خاوەن دین، زۆوان، جەهانبینی، فەرهەنگ و ئەرزشگەل کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی مونحەسر وە خوەێانن.

مەدارکگەل نویسیاگ و شەفاهی یارسانی و فەرهەنگ و باوەڕ یارسانی کامڵەن سابت کەێت کە دین و باوەڕ یاری لە مەناتق کوردنشین سەرهەڵداگە و توانستگە لە ناۆچەگەلترەک ئێران و فرە ناۆچەێتر لە خارج ئێران تەرەفدار داشتویت.

مەردم یارسان، بەنا وە سونەت و عورف پیشینەیی ئازادیخوازی و ئنسانمەهوەری هەمیشە لە دەورانگەل جیا جیا تەمام تەڵاش و مۆبارزە کردنە تا ئەفکار ئازادیخوازی، ئنسانمنشی، فەرهەنگ تولرانس و وە عەقڵانی کردن کۆمەڵگا بۆتە موعیار ئەڕا جامعەێک مەوەفەق و ئنسان‌مەهوەر.

سەرەڕای تەمام زۆڵم و ستەمەکان دەسەڵاتداران وە جامعە و فەرهەنگ یارسانی، سازمان دمۆکراتیک یارسان ئنسان‌مەهوەری، ئازادیخوازی، یەکسانی ژن و پیاگ، فەرهەنگ تۆلرانس و وە عەقڵانی کردن کۆمەڵگا، کە ئنسان بۆتە ساحب ئختیارات و ئەرزشگل ئنسانی و ئجتماعی خوەێ و عەقڵ جێ خوەێ بێیەت وە پاسیڤ بین کۆمەڵگا، کردگەسە مەبنا و ئەساس ئەرزشی خوەێ تابتوانی لە ئایندە کۆمەڵگاێک ساڵم ومەوەفەق داشتوت. سازمان دمۆکراتیک یارسان، سازمانێکە کە لە بەتن جامعە یارسان سەرهەڵداگە و مەنشا لە کولتور و خواستەکان ئی جامعە گرێت، چوینکە سازمان دمۆکراتیک یارسان یەک زەرورەت تاریخیە ئەرا مەردم و جامعەێ یارسان. هەر وەی خاترە مەردم یارسان لازمە کە سازمان دمۆکراتیک یارسان وە مۆڵک خوەێان بزانن و ئەڕا وە هەدەف ڕەسانێنێ فرە مۆهمە کە هاۆکاری و حەتا مودیریەت ئی حەرەکەتە بکەن.

کومیتەێ مرکزی سازمان دموکراتیک یارسان مونتەخەب کونگرەی ٣

2019/09/21

بازدیدها: 74