مۆنۆپووڵ موبارزەی کوردی لە ژێر کاریگەی دیسکورس سوونی-سوورانیزم

یارسانمدیا

سەفەر عەزیزی

پێشوەتن

جمشتگەل سیاسیی کورد لە کوردستان ئێران و عەراق، مەخسوسەن دویای قەڕن ٢٠، وە قویلی لە ژێر کاریگەری دیسکورس یا وێژمان سورانیا قەرار گرتگەس. لەی بەینە مەسەلەی کوردایەتی یا کوردبیین جوور هویەت کەفتگەسە ژێر مۆنۆپووڵ ناوچەگەل خاسێک جوور موکریان و سلێمانی.

ساختار فرە لە حزبگەل کوردی لە ١٠٠ ساڵ وەرین تا ئەلان لە سەر بنەوای سوورانیزم وە مەحوەریەت  ئسلام سوونی و لاجەی سوورانی دامەزریاگەس. ئی حزبگەلە نەک تەنیا خاون دیسکورسێگ تایفەگەرایی یا ناوچەگەرانەن، بەڵکەم خاون ڕەهەندێک خوەسەپێن و جوورێگ لە ناسیونالیزم وەرچەوتەنگن و لە سەر بنەوای ناوچەیی سیاسەت وەڕێوە بەن. ئەنجام سیاسەتێگ لەیوا بیەس وە بایس شکافگەل سیاسی، ئشتمایی و فەرهەنگی لە کوردستانا.

دامەزرانن جمهووریی مەهاباد و وە سیاسکردن سوورانیزم

سوورانیزم جوور وێژمان سیاسی، فەرهەنگی و زوانی، بنج و بناوانی هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای گوڕانکاریگەل کوردی مەخسوسەن لە قەڕن بیستم . ئی دیسکورسە کە لەیەوەر لە سەر بنەمای لاجەی سوورانی و سوونیزم بنیات نریاوی، لە شوون جەنگ جەهانیی دوویم ڕەسیە ئامانج خوەی. خاڵ ئی وەرچەرخان تاریخی و وێژمانە لە شوون دامەزرانن جمهووریی مەهاباد ساڵ ١٩٤٦ خریا بوار جێوەجیکردن ک هەوەجە وە خەسارناسیی مەیدانی دێرێت.

جمهووریی مەهاباد وە ڕابەریی قازی مامەد و هەرلەیوا پشتیوانی جەماهیر شەورەوی دامەزریا ک وە یەکمین تەقالا ئەڕا دورستکردن دەوڵەت کوردی هەساو کریەت. هەرچەن ئی جمشتە فرە دەوام ناورد، ئەما کاریگەریێگ قویل لە سەر هوویەت فەرهەنگی، سیاسی و زوانیی جمشتگەل کوردی وەجێهیشت. لەی دەورانە لاجەی سوورانی نەک تاقە لاجەی ڕەسمی لە بوارگەل ئامووزش، ئەدەبیات و حوکمەت بیەس، بەڵکەم جوور نماد یەکیەتی نەتەوەیی کوردەکان بەرجەستە کریاوە. قازی مامەد و ڕەوشنفکرگەل ئەو دەورانە لە لاجەی سورانی جوور وەسیلەیێک ئەڕا یەکیەتی ئجتمایی و سیاسی  ئسفادە کردنەس.

لە دەوران جمهووریی مەهاباد ڕووژنامەکان و مەجەلەکان وە لاجەی سوورانی چاپ و بڵاوکریانوە و هەرلەیوا ئامووزش لە مەدرەسەکان وە گێشتی وە لاجەی سوورانی بیەس و تەنانەت زوان تئاتر و مکاتبەکانیچ وە سوورانی بیەس. تەمام ئەدەبیات سیاسی و ئشتمایی و فەرهەنگی و تەنانەت ئامووزش و پەروەرش لە مۆنۆپوڵ لاجەی سوورانیا بیەس و لەیوا تەقالا ئەڕا نەتەوەسازیی وە مەحوەریەت سوورانی کریاگەس.

وەگەرد ڕمیان جمهووریی مەهاباد و ئدام قازی مامەد و یارەکانێ، وێژمان سوورانیزم لە لایەن نوخبەگەل سیاسیی کورد، حزبەکانیان و تەنانەت ئاکادیمسوونگەل سوورانیوە ئدامە دریاس. موبارزەی حزبگەل کوردی و هەوڵ نەتەوەسازیی ئەوان لە مۆنۆپووڵ لاجەی سوورانی و ناوچەی سووران بەرجەستە بیەسوە. زوورم حزبگەل کوردی لاجەی سوورانی جوور زوان تەشکیلاتی، ئامووزش سیاسی و تەبلیقاتی خوەیان دەسنیشان کردنەس. ئی حزبگەلە و ڕابەرەکانیان سوورانیزم نەک جوور وێژمان زوانی بەڵکەم، جوور وێژمان سیاسی و ئیدئولووژیکچ وەکار هاوردنەس. وە نووڕینێگ زوانناسنە، سوورانی نەک تەنیا بیەس وە لاجەیێک باڵدەس و جوورێک لە قودرەت وە مانا فوکوییەکە بەڵکەم بیەس وە زوانێک سیاسییچ.

هەرلەیوا لە کوردستان عەراقیچ وێژمان سوورانیزم وە مرور زەمان بیەس وە وێژمان حاکم و باڵادەس لە جمشت کوردی. جێ باسە بەشێک لەو نوخبەگەلە ک لە دەوران جمهووریی مەهاباد خاون شوون و لوون بین لە شکڵگیریی ئەدەبیات و وێژمان سوورانیزم، دویای ڕمیان جمهووریی مەهاباد، یا پەیوەست بین وە جمشتگەل کوردی لە کوردستان عەراق یا لەی بەشە لە کوردسان ئدامە وە کارگەل خوەیان دان. ئیانە وە هاوکاری پارت دمۆکرات کوردستان و یەکیەتی نیشتمانی کوردستان، ئی وێژمانە کردنە مەحوەر شکڵیگریی نەتەوەیی کورد لەی بەشەیچ.

وە سەپانن سوورانی جوور زوان ڕەسمی ئی گروگەلە لە هەردوو تەرەف، باشوور و ڕووژهەڵات کوردستان، بییەسە بایس ئەوەیکە فرە لە لاجەگەل ترەگ کوردی جوو گوورانی و کرمانجی..هتد و ناوچەگەل ترەگ کورد پشتگووش بکریەن و ئەنجام ئی سیاسەتە بیەس وە دەلیلێک ک ئەوان خوەیان لە ناو جمشت کوردییا نەوینن. لە ناوچەگەلێک ک سوورانی لاجەی ئەسڵی ئەو مەردمگەلە نیە، تەقالا کریاگەس ک لاجەی سوورانی لە قاڵب ئەدەبیات، فەرهەنگ و سیاسەت چ وە شکڵ موستەقیم و قەیرموستەقیم جوور یەی پرووژەی سیاسی داسەپنن. لە ئەنجاما پێکهاتگەل ڕەسەن جوور یارسانی ئیزەدی و فەیلی یا خریانەسە دەیشت پرووژەی دەوڵەتسازیی کورد وە مەحوەریەت سوونیزم و سوورانیزم یا لە ناو ئی پرووژەیا مۆنۆپوول کریانەس.

ئیمروژە هەر هەمان میرات سوورانیزم وەتەوەر موشەخەس لە ساختار ڕەسانەیی، ئەدەبیات، سیاسەت و تەمام جنبەگەل حزبی وەڕوشن و ئاشکارا دیارە. نزیک وە ئەکسەر ڕوژنامەگەل ڕەسمی و قەیر ڕەسمی کوردی، لە شەبەکەگەل ماهوارەیی بگر تا ڕەسێتە مەتبوئات وە لاجەی سورانی چاپ و پەخش بووتوە. هەرچەن ئی ڕەوەندە وە پاراستن ئەدەبیات و لاجەی سوورانی کومەک کردگە، ئەما هس نەتەوەیی لە ناو پێکهاتەکان تر لاواز کردگەس.

ئەنجام و پەیامگەل مەنفی وێژمان سوورانیزم لە شکڵگیری و یەکیەتی نەتەوەیی کوردا

سوورانیزم جوور وێژمانێک یا زوانێک سیاسی نەک نەویەس وە فاکتوورێک ئەڕا دەوڵەتسازی یا زوان ستاندارد کوردی بەڵکەم بیەس وە بایس دورسکردن شکافێک قوویل لە ناو پێکهاتگەل قەیر سوورانی لە بوارگەل فەرهەنگی، سیاسی و ئشتماییوە. هەر ئەو جوورە باسکردیمن پێکهاتەکان تر جوور یارسانەکان، ئیزەدییەکان، فەیلیەکان و تەنانەت لووڕەکانیچ لە بار زوانی، ئاینی و تەنانەت هویەتیوە وەل وێژمان سوونیزم-سوورانیزما گرفت بنەڕەتی دێرن، چویکە ئی نەخشە ڕێ یا مودڵە نە پلورالیزم لە وەرچەو گرتگەس و وە تایوەتمەندیگەل ئەو پێکهاتگەلە. ئەڕا نموونە کوردگەل یارسانی و ئیزەدی کە لەبار تاریخیوە بەشێک لە ڕەسەنترین پێکهاتگەل کوردیین، وە دەلیل ڕەدەوکردن وێژمان سوونیزم-سوورانیزم، کەفتنەسە دەیشت وێژمان نەتەوەیی کورد و لە گێشتی خەتەرناکتر ئەوەسە ک هوویچ هەساوێک ئەڕا تاریخ دوویر و درێژ ئەوان لە پارێزگاری لە تەمەدوون زاگرووس و کوردا نەکریاگەس.

کەسێک جوور ئەمیر حەسەنپووڕ جامگاناس و زوانناس کورد لە کەتاو( نەتەوەگەرایی و زمان لە کوردستان ١٩١٨-١٩٨٥)، سوورانیزم وەخاتر مونوپوڵکردن زووانی بردگەسە ژێر ئنتقاد و باوەڕدێرێت کە پاداگری لە ڕادەوەر لاجەی سوورانی بیەسە بایس هەزف لاجەگەل و دەنگەل جورواجوور لە ناو جامگای کوردییا. حەسەنپووڕ باوەڕ دێرێت کە ئی وێژمانە نەک هوویچ خزمەتێک وە یەکپارچەگی نەتەوەیی نەکردگە، بەڵکەم وە پەراوێزخستن لاجەگەل کرمانجی، گوورانی، لوڕی و فەیلی و شکافگەل فەرهەنگی و و زووانی لە ناو کوردا وەل خوەیا هاوردگەس. حەسەنپووڕ هەر لەیوا ها لە سەر ئەو باوەڕە ک فرەزوانی یا فرەلاجەیی یا فرەفەرهەنگی نەک خەتەر یا تادیدێک ئەڕا سەر نەتەوەی کورد نیە ، بەڵکوو نوقتەی قەوەت جمشت نەتەوەییی کوردەکانە ومۆنۆپوولکردن زووانی توانێت بووتە گرفت لە نوای شکڵگیری یە هەویەت جەمعی و گشتگیر.

لەلایکتروە دنیز ناتالی پژوهشگەر و کوردناس، سوورانیزم جوور وێژمانێک خەتەرناک و گیچەڵساز زانێت. ناتالی وە شیکاریی ئەڕا  بوارگەل تاریخی و ئجتمایی کوردەکان عەراق، مەخسوسەن دویای جەنگ جەهانی دوویم و شکڵگیری جمشتگەل ناسیونالیستی کوردی، نیشان دەێت کە چ جووری فوکووس بێش لەحەد لاجەی سوورانی لەجیاتی یەکیەتی، شکاف قویل دەروین-کوردی دروستکردگە.  ناتالی جنوساید شەنگاڵ جوور نموونە تێرێتوە و نوویست کە نەتەوەگەرایی لە سەر بنەوای وێژمان سوورانیزم بەشێک بی لەو ڕاسییە کە کەمتر پشتیوانی لە کوردەکان شەنگاڵ کریا و لە وەر باوەڕگەل جیاوازیان ئەوان وە بەشێک لە جامگای کورد نەزانستنەس. ئی نووڕینە بی وە یەکیک لە دەلیلەکان ک داعش وە شکلێگ دوویر لە ئورف و پرنسیپگەل ئنسانی و گەردوونی وەچەکووشیان بکەیت و بەشێک لە دویەت و ژنەکانیان جوور قەنیمەت جەنگی و بەردەی سکسی وەل خوەیانا بوەن.

ناتالی و حەسەنپووڕ هەرچەند لە نووڕینگەل جیاوازوە خوەندنەوە ئەڕا وێژمان سوورانیزم کەن، ئەما هەردووکیان باوەڕ دێرن، کە تەمەرکز بێش لەحد جمشتگەل کورد لە سەر وە سوورانیکردن موبارزەی کوردی، یەکیک لە گەورەترین چاڵشگەل یەکیەتی نەتەوەیی کوردە و تا زەمانێک نوخبەگەل و حزبگەل کوردی پەی وە ڕاسییە نەوەن، کە پلورالیزم زووانی نەک تادید نییە، بەڵکوو گوزارش لەجامگەیێک فرەڕەنگ و فرەدەنگ کەێت .هەر وەی بوونەوە بایەد کار ئەڕا ڕەسین وە دروستکردن هەویەتێک مونسەجم و یەکدەنگ لە سەر بنەوای فرەڕەنگی بکریەت.

ئەنجام

بێگوومان وێژمان سوورانیزم نەقشێگ بنەڕەتی لە شکڵگیری هەویەت ناسیونالیزم کوردی داشتگەس. ئی وێژمانە وە بەرجستەکردن لاجەی سوورانی جوور زوانێگ سیاسی لە بوارگەل موبارزەی کوردایەتی، ئەدەبیات، ڕەسانەگەل، ئامووزش و پەروەرش و ساختار سیاسی  حزبگەل کوردی خاون شوون و لوون تایوەت وە خوەیە. هاوزەمان مۆنۆپووڵکردن جمشتگەل کوردی لە ڕێ لاجەی سوورانی جوور زووان باڵادەست، شکافگەل فرەیێک لە بافت ئجتمایی و فەرهەنگی کوردی ئێجاد کردگە. ئی ڕەوەند و سیاسەتەگەلە کە لەلایەن نوخبەگەل سیاسی و بەشێک لە زوانناس و ئاکادیمسیوونگەل سوورانیزوانوە  مەهەندسی کریەت ، نەک تەنها بییەسە بایس زەیفکردن نەتەوەی و فەرهەنگی، بەڵکەم بیەسە بایس دورسکردن جوور خوە وە قەیرەزانین لە بەین گروەگەل زووانی و ئایینی لە موبارزەی کورد. ئی گوروگەلە ئحساس وە ئەوە ناکەن کەبەشێک بن لە هەویەتسازی نەتەوەیی کوردی. کوردگەل ئێزدی، یارسانی، عەلەوی یا لوڕەکان..،هتد کە بێشتر لە دوو-سێهم جامگای کوردی پێکتێرن، هیچ سازگارییک وەل ئی هەویەتسازییە نەێرن، چوونکە ئییانە لە داڕشتن پرووژە و ساختارگەل فەرهەنگی و سیاسی ناسیونالیزم کوردا لەوەر چەو نەگیریاگەس.

سەفەر عەزیزی

١٦/٠٢/٢٠٢٥

References

• Kizilhan, J. (2017) The Yazidi—Religion, Culture and Trauma. Advances in Anthropology, 7, 333-339.
• Gunter, Michael. (2011). Historical Dictionary of the Kurds. Scarecrow Press.
• Hassanpour, Amir. (1992). Nationalism and Language in Kurdistan, 1918–1985. Mellen Press.
• McDowall, David. (2004). A Modern History of the Kurds. B. Tauris.
• Natali, Denise. (2005). The Kurds and the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, and Iran. Syracuse University Press.

بازدیدها: 9