تەڵاش ئەڕا وە “جنوبی یا خواڕنگ” کردن زوان گورانی

یارسان مدیا
١٩\٤\٢٠١٩

امیر سلیمی:

داو ئوێشی:
نامیم بیا کرد لفظ کردیم وات
دون و دون آمایم ورو دکات

وەر جە گە چشتیک وە زەرور زانمەێ کە یەک مەورد فرە موهم لە ئێردا ڕوشن کەم. وەختێک من ناو لە کورد یا کوردسان بەم، بێشتر مەنزورم کورد یا کوردسان لە ماناێ فەرهەنگیە ( ئەوێچ وە دەلیل ڕوانگەێ ئەرزشی،مارفەتی و فەلسەفی ناو جەمگاێ کورد فرە وەر تەسکە) یانێ ئەگەر کورد لە خور هەڵهات ناوڕاس خاون جوقرافیاێ موشتەرکن کە زەمینە ئەڕا دروس کردن بڕێک موشتەرکات فەرهەنگی وە وجود هاوردێە ، ئەما لە دوێاێ دەوران ماد تا ئیسە خاون نزام سیاسی و ئداری موشتەرک نەویە، وە هەر وە ئی خاترە لە نەیاشتن ایجور کەرەسەێک نە فەقەت نەتەوی کورد لە بار سوبکتیو بەڵکو لە بار اوبژکتیوە نەوێەسە خاون زەرف ، واقعیەت وە هوشیاری تاریخی نەتەوی.

لە دەوران ماد تا دەوران ساساسانی، لە دجلە و فەرات بگرەێ تا خەلیج فارس لە قەڵەمڕەو زوان کوردی بیە. پایتەخت ئی زوانە ئەوڵ “ئارارات” لە شونێ ” زاگروس” و لە شون ئی دو جێیە “ئەسپەهان” و ، “نەهاوەند”، ” هگمەتانە” ، “تیسفون ” و “مەدایین” بیە.

فرە لە زوانناسێەڵ و توێژینەر زوان، زوان کوردی لە سەر ٤ زاراوە یا شاخەێ ئەسلی دابەش و دەسنێشان کردنە وەک:

١.کرمانجی
٢.گورانی
٣.لوری
٤.زازا
ئەما ئی زاوراوەێەلە خویانێچ دابەش بنە مل چەنگلەتر ژێر زاراوە. چوێگاێ باس ئیمە لە سەر زاراوەێ گورانیە باس لە چجوری دابەش بیین باقی زاراوەکانتر ناکەیم. زوان گورانی دابەش کرێەتە سەر ژێرزارواکانتر وەک:

باجەڵانی، هەورامانی. توفیق وەهبی نویسێ کە “کاکەیی” و “زەنگنە”یچ چنە ژێر گورانی. ئی ئستدڵال وەهبی-یە توانێت لە سەر ئەساس ئیڵ و عەشیرە ئەنجام دریاێوێ، چوێگاێ فرە لە زوان ناسە کان لە جیاتی ئستفادە کردن لە ئسوڵ فنوتیک، کەلەمە یا دەستور زوان ئەڕا ناساندن زاراوەکان زوان کوردی لە تەقسیمات ئیلی، عشیرەێ و میلکان ئستفادە کردنە، کە توانیت وە ڕێ هەڵە بوێتەمان. مەسلەن مەردوم کاکەی وە ئحتماڵ فرە وە زاراوەێ گورانی، سورانی یا هورامی قسە بکەن وەلی “کاکەیی” بێشتر ناسنامەی دینیانە تا ماڕفی کەر زاراوەێ ئەوان. شەرفخان بتلیسی لە کتاو ناودار خوێ “شرفنامە” تا ئەورا چوت و ئوێشێ : نەتەوێ کورد لە چوار دەسە وە ناو “کرمانج”، لوڕ”، “کەڵ‌هوڕ” و “گوران” ن.

ئیمروژ دوێنیمن کە فرە کەس و لایان وە ئەنقەس توان زاراوەێ “گوران” ی بدون هوێچ بنەماێێک لینگوێستیک ناوێک وە دڵ و مەیل خویان، کە ڕیشە لە باوڕە سیاسی و وابەستەگیە سیاسیەکانیان دیریت، ناوی بنەنە” زاراوەێ جنوبی”. ئەڵبەتە چەنێک لە ئی دابەشکردن زاراوێە لە ناو زوان کوردی مەنزویان جەهان فەرهەنگی کوردە یا جەهان سیاسی قابڵ وێر لە لێ کردنە. فرە لە ئیانە وە ئحتمال فرە زانن کە “گوران” ئەسڵەن لە بار تاریخی و ناسنامەێ توانێ بوتە قاڵبێکێ مەفهومی ئەڕا تاریف کردن نەتەوەێ کورد لە بار تاریخیوە، چشتیک کە ئەڕا دونیای فکری”سوران” قەێر قابڵ تەحموڵە. ئیمە دوێنیمن کە حەکیم طوس ، فردوسی، لە شاهنامە، لە ئەو بەشە کە باس لە شەرایەت “پیران ویسە”ی تورانی و کیخسرو کەیت، گوران شاە وەک هاویار کیخسرو خاون ئەرتش و وڵات خوی ناو بەێتن.

هێزێەلیک لە ناو “گوران” زوانەکان ( مەنزورم زاراوەس) وە لە خارج ئەوان تەڵاش کەیت کە مەوزو “گوران” بکەیتە مەوردێکێ ئیلێ و عشیرەێ وە لە ئی ڕێوە بەشێکتر لە ناسنامەێ مردوم کرماشان بسڕیتوە. توان “گوران” بکەنە نوقتەێ موقابڵ ” قەڵخانی”، “سنجاوی،” کەڵهوڕ” ، “مەردوم هورامان” و “زنگنە” وە لە ئێ ڕیوە ئعتبار تاریخی زاراوەی” گوران” کەم ڕەنگ بکەن. نزم کردن زاراوەی ” گوران” ئەڕا ئاست “ئیل و عشیرە” بەرنامەێک هەدەفمەند ئەرا سس کردن و لەق کردن یەکیک لە کوولەکەکان ناسنامەێ تاریخی مردوم کرماشانە. هەزار سال تاریخ فکری مەردوم یارسان وە هورامی، ژێر زاراوەێ گورانی، نوێسێاێە کە ئیشە بنەماێ فکری و فەلسەفی جەمگاێیک تەشکیل دەێت. کە وە هوشیاری سیاسی ڕەسانێەسەیان.

لە ئاخر توام بوێشم کە فرە لە زوانناسێەڵ و توێژینەر زوان، زوان کوردی لە سەر ٤ زاراوە یا شاخەێ ئەسلی دابەش کردنە کە هەمراێ لە شون ١٠٠ ساڵ ئعتبار علمی خوێ لە دەس نەێاێە. زاراوەێ گورانی، تەنیا زاراوەێ مەوجود کرماشان و چواردەورێە کە وە پشتیوانی ئەسناد تاریخی ڕەسمیەت دێریت.

امیر سلیمی

اسلو،

١٩ ئاوریل ٢٠١٩

بازدیدها: 268